N respublikasi

II.TEORYALIQ BÓLIM

1. Kerserlew dugasiniń támiyinlew dárekleri haqqında ulıwma maǵlıwmat.

Duganı kerek bolǵan tok túri hám tok kúshi menen támiyinleytuǵın apparat kerserlew dugasiniń támiyinlew deregi dep ataladı.

Támiyinlew deregi hám kerserlew dugasi ózara baylanısqan energetika sistemasın quraydı, ol jaǵdayda támiyinlew deregi tómendegi tiykarǵı funksiyalardı atqaradı : duganı baslanǵısh janıwshi ushın sharayat jaratadı, kerserlew processinde onı turaqlı janıwın támiyinleydi hám rejim parametrlerin retlew (sazlaw ) ushın múmkinshilik jaratadı.

Támiyinlew dereginiń zárúrli texnikalıq xarakteristikası oǵan duganıń ol yamasa bul túri menen islew imkaniyatın beretuǵın támiyinlew dereginiń «Kepserlew» klemmalaridaǵi kernew Ol ni payvandlash tokı I na baylanısıwı bolıp tabıladı. Bul baylanısıwdı támiyinlew dereginiń sırtqı volt-amperli xarakteristikası (VAT) deydiler. Bizge málim támiyinlew dárekleri ushın eń xarakterli xarakteristikalar : tez tómenlep baratuǵın 1, ortasha pasiyetuǵin 2 hám qattı 3 xarakteristikalari bolıp tabıladı.


1.1-suwret.Támiyinlew dereginiń tez tómenlep baratuǵın (1), ortasha pasiyetuǵin (2) hám qattı 0 (3) xarakteristikası birgelikte túrli uzınlıqtaǵı shemirshek- vandlash dugasiniń volt-amper xarakteristikası menen (4, 5, 6 ) birge.
Duganıń turaqlı janıwı, sonday eken, japsar jiktiń sapalı qáliplesiwi bir qatar shártlerdi orınlawǵa baylanıslı. Olardan biri - támiyinlew dereginiń kernewi hám tok duganıń kúshlani­ shi hám togina teńligi bolıp tabıladı. Buǵan derektiń VAT hám duganıń VAT qandayda bir noqatda kesiliskende erisiw múmkin. Mısalı, eger man­ baniń VAT-1 sırısı duga menen Kepserlewǵa tiyisli bolǵan 4, 5 hám 6 VAT menen kesiwse duga turaqlı boladı, bul bolsa tek derek tez tómenlep baratuǵın VAT na iye bolǵanda múmkin. Duga menen sırıstı Kepserlew processinde kóbinese duga uzın­ ligi ádewir ózgerip turadı sonday eken, kernew tómenlewi de múmkin. Bunday ózgerislerde VAT larniń kesilisken noqatı mısalı, A2 noqatınan A3 noqatına jıljıydı. Bul tok kúshin DI na ózgeriwine alıp keledi, ol derektiń VAT qansha tez pasaya­ diǵinbolsa sonsha kishkene boladı. Sonday eken, sırısı japsar­ lash ushın tez tómenlep baratuǵın xarakteristikalı derek jaqsılaw bolıp tabıladı.
Aste tómenlep baratuǵın VAT derekler flus menen avtomatikalıq Kepserlew ushın ; qattı VATli derekler qorǵawlaytuǵın nazlerda suyıqlanatuǵın elektrod menen yarımavtomatik hám avtomatikalıq pay­ vandlashda qollanıladı. Bunda VAT lardan paydalanıw tez tómenlep baratuǵın VAT na qaraǵanda Kepserlew transformatorlaridaǵi nobudlik quwatın azaytadı hám duganı suyıqlanǵan elektrodta janǵan daǵı óz-ózinen retleniw effektin úlkenlestiredi. Bul ef­ fektniń mánisin kórip shıǵamız : mısalı, duga uzınlıǵı kat­ talashnanda, elektrod metalınıń suyıqlanıw tezligi azayadı. Simni jiberip turıw tezligi ózgermeytuǵın bolǵanda, eger suyıqla - ósindi tezligi kishkene bolsa, onıń uchi buyımǵa jaqınlasha­ di. Duga uzınlıǵı azayadı, tok kúshi hám sımdıń suyıqlanıwı asadı. Process tok kúshi hám duga uzınlıǵınıń aldınǵı ma`nisi tiklengenge shekem dawam etedi. Duga uzınlıǵı shayqalıwı menen bul effekt kúshlilew kórinetuǵın boladı, bul aste pasiyetuǵin hám qattı VAT li dereklerde gúzetiledi.
Derektiń taǵı bir zárúrli xarakteristikası júzimdi Imin den Imax na­ cha retlew diapazonı, bul japsarlanıp atırǵan metaldıń qalıń­ ligi hám elektrod diametri ózgergende kerek boladı. Bul diapazon Kr = Imax/Imin qatnası menen xarakterlenedi hám retlew márteligi dep ataladı. Házirgi zaman dárekleri Kr = 3... 6 ǵa iye. Eriytuǵın elektrod menen Kepserlewda duganıń janıw procesi júdá qısqa waqıt (sekund úleslerinde) elektrodtı buyım menen qısqa ıslawı - shidan baslanadı. Támiyinlew dárekleri duganıń jumısshı tokı kúshinen 1, 5... 2 ret úlken bolǵan qısqa ıslawısh tokı Ikt qıy- Imatini támiyinlewi kerek.
Hár qanday dereklerdiń jumısın ush tiykarǵı jaǵday xarak­ terleydi: salt júriw rejimi (Kepserlew shınjırı jalǵanbaǵan, duga janbaǵan) qısqa ıslawısh rejimi (kepserlew shınjırınan qısqa ıslawısh tokı Ikt ótedi) hám júklemeli rejim (berilgen jumısshı júzimde duga janadı ). Hár qanday dereklerdiń jumısın ush tiykarǵı jaǵday xarakterleydi: salt júriw rejimi (Kepserlew shınjırı jalǵanbaǵan, duga janbaǵan) qısqa ıslawısh rejimi (kepserlew shınjırınan qısqa ıslawısh tokı Ikt ótedi) hám júklemeli rejim (berilgen jumısshı júzimde duga janadı ). VAT de bul jaǵday tuwrı keletuǵın málim noqatlar bar.
Kepserlew jumısları atqarilip atirǵanda derek yoqi tu waqıtı ishinde jumısshı jaǵdayda, yamasa s waqıt ishinde salt júriw rejiminde boladı. Ik­ kala jaǵday gádan tákirarlanadı. Sol sebepli támiyinlew deregi (udayı tákirarlanatuǵın ) qaytalama-qısqa waqıt rejimde isleydi deyiw qabıl etilgen, bul rejim jalǵanıwınıń dawam etiwi (UDE) menen xarakterlenedi:AT de bul jaǵday tuwrı keletuǵın málim noqatlar bar.
Kepserlew jumısları atqarilip atirǵanda derek yoqi tu waqıtı ishinde jumısshı jaǵdayda, yamasa s waqıt ishinde salt júriw rejiminde boladı. Ik­ kala jaǵday gádan tákirarlanadı. Sol sebepli támiyinlew deregi (udayı tákirarlanatuǵın) qaytalama-qısqa waqıt rejimde isleydi dep qabıl etilgen, bul rejim jalǵanıwınıń dawam etiwi (UDE) menen xarakterlenedi:

ÃÎCO' 18311-72 na qaray dereklerdiń islew sharayatına qaray UDE=5%; 10%; 15%; 30%; 65%; 100% bahaların názerde tutadı, bunı esapqa alǵan halda hár bir tok dereginiń turi­ na qaray nominal tok Iuz ni esaplaydilar, bul júzimde derek qızıp ketpeydi:

Bul jerde: Iuz - UDE 100% bolǵanda uzaq múddet jol qo'yiladiǵintok. Támiyinlew dárekleri túrli quwatlarda 40 tan 5000 A nominal toklarǵa qarap islep shiǵarıladı, konkret baha­ lari sol shenaralarda ÃÎCO' tárepinen belgilengen.
UDE hám nominal tok bahaları - támiyinlew dereginiń parametrleri bolıp tabıladı. Bular qatarında derektiń Kepserlewda imko­ ni hám qollanıw tarawı, Kepserlew togin retlew diapazonı, tarmaq kernewi hám f. i. k. menen xarakterlenedi.
Kepserlew shınjırınıń tok túrine qaray támiyinlew dárekleri tómendegishe parıq etedi:
1) o'znaruvchan tok dárekleri:
- bir hám úsh fazalı Kepserlew transformatorları ;
- alumin eritpelerin kepserlew ushın arnawlı apparat lar;
2) o'znarmas tok dárekleri:
- to'g'rilagishlar;
- turli yuritmali generatorlar.
Postlar sanı boyınsha támiyinlew dárekleri tómendegishe boladı :
- bir postli;
- ko'p postli.
Qollanıw boyınsha támiyinlew dárekleri tómendegishe boladı :
- uliwma sanaat támiyinlew dárekleri;
- arnawli támiyinlew dárekleri.
Umumsanoat dáreklerine duga jardeminde oralǵan elek­ trodlar menen sırısı Kepserlew ushın támiyinlew dárekleri, sonıń menen birge, mexanizatsiyalasqan flus astında Kepserlew ushın derekler kiredi.
Támiyinlew dárekleriniń belgilerinde (5. 2-súwret) birinshi hárip olardıń túrin kórsetedi: T - transformator, Ó - tuwrılaǵısh, Ã - generator, Ï - ózgertirgish, Ó - apparat. Ekinshi háripler
- Kepserlew túri: Ä - duga menen, Ï - plazma menen. Úshinshi háripler - Kepserlew usılı Ô - flus astında, Ã - qorǵawlaytuǵın nazlerda, Ó - universal derek, yamasa qosımsha maǵlıwmatlar belgisi: M - kóp postli, È - impulsli Kepserlew. Úshinshi hárip bolmasa - sırısı Kepserlew boladı. Háriplerden keyin­ gi birinshi san - nominal Kepserlew tokı júzlegen amperlarda, odan keyingi eki sanlar - buyımdıń dizimge alınǵan no­ meri. Odan keyingi hárip hám sanlar - ıqlım kórsetkishleri – Ó -ortasha, T - tropik, M - teńiz ıqlımına.

5. 2-súwret. Kepserlew dugainiń támiyinlew dárekleri túrlerin belgi- lash strukturası.
Mısalı, O'Ä 301Ó2 belgisinde T - transformator, duga menen (Ä) donali elektrodlar menen sırısı Kepserlew (úshinshi hárip joq ), 300 A - nominal tokı, dizimge alıw nomeri 01, ortasha ıqlım ushın (Ó), ornatilishiniń ekinshi kategoriyasi (2).