N respublikasi aloqa, axborotlashtirish va telekommunikatsiyalar davlat qumitasi toshkent axborot texnologiyalari universiteti

Fuqaro muhofazai maxsus- taktik o‘quv mashg‘ulotlari va qo‘mondonlik-shtab o‘quv mashg‘ulotlarini tashkil etish, o‘tkazish.
O‘quv mashqlarini tashkil etish asoslari. Taktik-maxsus  mashqlari - fuqaro muhofazasining harbiy va maxsus bo‘linmalari hamda avariya-qutqaruv tuzilmalarining amaliy ishlarni bajarishga o‘rgatish, tabiiy va texnogeya xususiyatli  vaziyatlarning oqibatlarini bartaraf etishga qaratish asosiy shaklidir.
Uning asosiy maqsadlari;
- sardor-boshliqlar tarkibining avariya-qutqaruv va shoshilinch ishlarni va aholini muhofaza qilishni  tashkil etish, tuzilmalarni boshqarish ishlarida amaliy ko‘nikmalarni takomillashtirish;
- tuzilmalarni hamda avariya-qutqaruv bo‘linmalarini aholini muhofaza etish tadbirlarini mustaqil ravishda bajarish hamda boshqa tuzilmalar, qidiruv-qutqaruv xizmati bo‘linmalari, fuqaro muhofazasi xizmatlari bilan birgalikda harakat qilishga tayyorlash;
-aholini favqulodda vaziyatlardan va zamonaviy qirg‘in vositalarini qo‘llanganda uning oqibatlaridan muhofaza qilishning eng samarali usullarini qidirib topish hamda O‘zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligi, fuqaro muhofazasi boshliqlari, vazirliklar, boshqarma va tashkilotlarning qarorlariga binoan tuzilmalar harakatlari bo‘yicha me’yoriy hujjatlardagi ayrim holatlarni tekshirish maqsadida tajriba-tadqiqot taktik-maxsus o‘quv mashqlarini o‘tkazish.
Ularda kuchli vayronagarchiliklar, yong‘inlar, suv bosishlari, radioaktiv va kimyoviy zararlanish sharoitida, sardor-boshliqlar tarkibi, avariya-qutqaruv tuzilmalari va boshqa shoshilinch ishlarni olib borishga mo‘ljallangan tezkor tuzilmalarning mohirona harakatini talab etuvchi murakkab va ibratli sharoit yaratilmog‘i zarur.
O‘quv mashqlari uning miqyosi va o‘rgatilayotganlarning tarkibiga bog‘liq holda belgilangan talablarga muvofiq maxsus kiyim-bosh, texnika va uskunalar bilan jihozlanib, o‘quv mashqlariga to‘la butlangan shaxsiy tarkibda olib chiqiladigan tuzilmalar, komandalar, guruhlar va boshqa bo‘linmalar bilan olib boriladi.
Umumiy vazifalarni bajaruvchi tuzilmalar bilan o‘quv mashqlari odatda, xizmat tuzilmalari bilan birgalikda o‘tkaziladi. Masalan, qutqaruv otryadi (komanda, guruh) bilan birgalikda sanitar drujinalar (postlar), razvedka, jamoat tartibini saqlash, yong‘inga qarshi kurash, panajoylarga xizmat ko‘rsatish guruhlari ishtirok etishlari kerak. Fuqaro muqofazasi xizmatlaridan jalb etiladigan tuzilmalarning soni o‘quv mashqi mavzusiga to‘liq maqsadlariga, xarakteri, avariya-qutqaruv va shoshilinch ishlarning hajmiga bog‘likdir. Agar fuqaro muhofazasi xizmatlarining biror-bir (maxsus) tuzilmasi u yoki bu sababga ko‘ra ob’ekt taktik-maxsus o‘quv mashqiga jalb etilmagan bo‘lsa, navbatdagi kompleks o‘quv mashqigacha u bilan albatta mustaqil taktik-maxsus o‘quv mashqi o‘tkazilishi kerak.
Hududiy tuzilmalar va qutqaruv otryadlari bilan maxsus-taktik mashqlarni tayyorlash va o‘tkazish uchun rahbariyat shtabi tuziladi. Bo‘linmalar, guruhlar va boshqa tuzilmalar bilan boshqaruv guruhi tashkil etiladi, tuzilmalar va taqlid bo‘yicha rahbarning yordamchilari (vositachilar) tayinlanadi. Ayrim hollarda rahbarlar tarkibini tayyorlash markazi (RTTM)ning o‘qituvchilari jalb etilishi mumkin.
O‘quv mashqi raqbarining majburiyatlari    o‘kuv mashqini tayyorlashda:
-tegishli me’yoriy va huquqiy hujjatlarni (qonunlar, qarorlar, yo‘riqnomalar) o‘rganish, tuzilmalarning tayyorgarlik holatini tahlil etish, dastlabki ma’lumotlarni ya’ni mavzuni, o‘quv mashqining maqsadini, o‘tkazish muddatini, o‘quv bosqichi va savollarini, jalb etilayotgan tuzilmalarning soni va tarkibini, o‘quv mashqi o‘tkaziladigan hududni, taqlid vositalarini, moddiy-texnik ta’minot masalalarini aniqlash;
-mashq o‘tkaziladigan hududlarni tayyorlash tartibini, qanday kuchlar bilan qanday muddatlarda ular tayyor bo‘lishi lozimligini belgilash;
-o‘rinbosarlar, yordamchilar, vositachilar va barcha qatnashchilarni tayyorlashni tashkil etish. Sardorlarni avariya-qutqaruv ishlari olib borilayotganda boshqaruvni mohirona tashkil etishga o‘rgatish.
o‘quv mashqi olib borilayotganda:
-qarorlar va berilgan farmoyishlarni, ularning shaxsiy tarkib tomonidan bajarilish darajasi va sifatini tahlil etish;
-qo‘yilgan o‘quv maqsadlariga erishish uchun sharoitni murakkablashtirishga rahbarlik qilish;
-xavfsizlik choralari va ekologik talablarga rioya qilishni nazorat etishni amalga oshirish;
- o‘quv mashqi tugagagandan so‘ng muhokama o‘tkazish, bo‘limlar va tuzilmalar shaxsiy tarkibi harakatlarini baholash.
Rahbariyat shtabi zimmasiga o‘quv mashqini tayyorlash va o‘tkazish, harakat hududini jihozlash bo‘yicha hujjatlarna ishlab chiqish hamda o‘quv mashqi tugagandan so‘ng tuzilmalarni yig‘ish va ularni doimiy ish joylariga qaytarishni, amaliy ishlar olib borilgan hududni tartibga keltirishni nazorat etishni amalga oshirish yuklanadi.
O‘quv mashqini tayyorlash va o‘tkazishning moddiy-texnik ta’minoti tuzilmalarni zarur texnika, yoqilg‘i-moylovchi materiallar, taqlid vositalari va boshqa materiallar, talabdagi zahirasi bo‘lgan maxsus jihozlar bilan ta’minlash, ovqatlanishni tashkil qilishdan iboratdir.
Haqiqatga yaqinlashtirilgan sharoit yaratish uchun suv bosish, kimyoviy zararlanish va radioaktiv ifloslanish zonalari belgilanadi, vayronalar, yong‘inlar, kommunal-energetika tarmoqlaridagi halokatlar, toshqinlar (otilib chiqish) taqlid qilinadi.
Taqlid boshqariladigan, uni tayyorlash va harakatga keltirishga ko‘p vaqt va katta mablag‘ talab qilinmaydigan bo‘lishi kerak. Buning uchun taqlid bo‘yicha o‘quv mashqi rahbarining yordamchisi ixtiyoriga zarur miqdordagi shaxsiy tarkib, texnika va moddiy boyliklar ajratiladi. U taqlid rejasini tuzadi, o‘quv mashqi olib boriladigan hududni zarur uskunalar bilan jihozlaydi, xavfsizlik choralariga rioya etilishni ko‘zda tutadi va nazorat qiladi.
O‘quv mashqini tayyorlash.
 Tayyorgarlik talbirlarining mazmuni va hajmi o‘quv mashqi miqyosi va maqsadiga, o‘quv mashqiga jalb etilayotgan tuzilmalarning taiyorgarlik darajasiga, ularning moddiy-texnik ta’minotiga hamda mashq olib boriladigan hududning holatiga bog‘liq.
O‘quv mashqini tayyorlashda quyidagi hujjatlar ishlab chiqiladi:
-o‘quv mashqini tayyorlash va o‘tkazish qaqida buyruq;
-o‘quv mashqiga tayyorgarlikning taqvimiy rejasi;
-o‘quv mashqini o‘tkazish rejasi;
O‘quv mashqini tayyorlash va o‘tkazish haqidagi maxsus buyruq ishlab chiqiladi. Buyruqda:
-o‘quv mashqini o‘tkazish muddati va o‘rganuvchilar tarkibi;
-sardor-boshliqlar va boshqa qatnashchilar tarkibini tayyorlash tartibi;
-amaliy ish bajariladigan hududlarni tayyorlash hamda ish hajmi va mas’ul ijrochilar;
-moddiy-texnik ta’minot, shu jumladan motoresurslar, yonilg‘i, taqlid vositalari;
-o‘quv mashqini o‘tkazishda xavfsizlikni ta’minlash bo‘yicha choralar aniq belgilangan bo‘lishi lozim.
Taqvimiy rejada:
-rahbarning yordamchisini, sardor-boshliqlar va tuzilmalarning barcha shaxsiy tarkibini tayyorlash borasidagi tadbirlar;
-hujjatlar ro‘yxati, ularni ishlab chiqish muddati va buning uchun mas’ul shaxslar;
-o‘quv mashqi va taqlid hududini tayyorlash borasidagi gadbirlar;
-aloqa va xabar berish xizmatini tashkil etish masalalari yoritib beriladi.
Taqvimiy reja tarmoq rahbari tomonidan tasdiqlanadi.
O‘quv mashqini o‘tkazish uslubi.
O‘quv mashqini shaxsiy tarkibga xabar berish va yig‘ish, texnikani olib borish va ularning harakatga tayyorligini tekshirish kerak.
Taktik vazifalar (buyruqlar, ko‘rsatmalar)ni yoki shartli topshiriqni topshirgandan so‘ng sardorlarga olingan vazifani tushunib olishi, sharoitni baholashi, qaror qabul qilishi va qaramog‘idagilarga vazifa berishi uchun zarur bo‘lgan vaqt beriladi.
Tuzilmalar sardorlarining qutqaruv ishlarini tashkil etish borasidagi qarorini o‘quv mashqi rahbari eshitib ko‘radi va tasdikdaydi. Bunda asosiy e’tiborni uning maqsadga muvofiqligi va vujudga kelgan sharoitga to‘g‘ri kelishiga, kuch va vositalardan foydalanishning samaradorligiga, berilgan vazifani bajarish uchun belgilangan muddatlarning realligiga, vazifaning aniq qo‘yilishiga, boshqaruv va muvofiqlashuvni tashkil qilish usullariga qaratish lozim.
Tuzilmalar o‘rtasidagi doimiy va yaqindan o‘zaro hamkorlikni ham esdan chiqarish mumkin emas. Bu narsa, shu lahzalarda falokatga uchragan odamlarni qutqarish va muhofaza qilish bo‘yicha eng muhim vazifalarni hal etayotgan bo‘linmalar manfaatlari yo‘lida amalga oshirilishi va qo‘llab-quvvatlanishi lozim.
O‘quv mashqi avariya-qutqaruv ishlari nihoyasiga etganligini e’lon qilish bilan yakunlanadi.
Mashq yakunida rahbar shaxsiy tarkib va texnikani tekshirish, o‘quv mashqi olib borilgan hududni tartibga keltirish hamda muhokama o‘tkazish joyi va vaqti haqida ko‘rsatma beradi.
O‘quv mashqi muhokamasi.
Bu o‘quv mashqining yakuniy qismidir. Uning maqsadi har taraflama tahlil qilingandan so‘ng yakun yasash, o‘quv maqsadlariga erishish va vazifalarning  bajarish darajasini aniqlashdir.
Muhokamani oldindan tayyorlab qo‘yilgan materiallar va vositachilar tomonidan o‘quv mashqi davomida tuzilmalar harakati to‘g‘risida aniq erishilgan natijalarini takdim etilgan ma’lumotlar asosida rahbar o‘tkazadi.
Muhokamaning boshida mavzu, o‘quv mashqining maqsadi, taktik o‘quv mashqi mavzusiga tegishli rahbariyat hujjatlarining asosiy talablari bayon etiladi. So‘ngra tuzilmalar shaxsiy tarkibining o‘quv mashqi  aniq harakatlari muhokama etiladi. Bunda asosiy e’tiborni:
-qabul qilinadigan qarorlarning to‘g‘riligi va maqsadga muvofiqligi, avariya-qutqaruv bo‘linmalarining tashkil etilishiga qo‘yilgan vazifalarning aniqligi va o‘z vaqtidaligi;
-razvedkani olib borish va uning natijalari;
-o‘quv mashqiga jalb etilgan barcha tuzilma va bo‘linmalar o‘rtasida uzluksiz hamkorlikni ushlab turish;
-tuzilmalarning belgilangan hududga qarab harakat qilishining o‘z vaqtidaligi va uyushganligi;
Bajarilgan amaliy harakatlar natijalari, mexanizatsiya va texnika vositalaridan foydalanishning samaradorligi, moddiy-texnik ta’minotning o‘z vaqtidaligi va sifati, texnika xavfsizligi talablariga rioya qilishiga qaratiladi.
Muhokama so‘ngida rahbar o‘quv maqsadlariga erishish natijasini aniqlaydi, tuzilmalarning harakatlariga aniq baho beradi va kamchiliklarni aytib, bundan keyin tuzilmalarni tayyorlashda nimalarga e’tibor berish kerakligini ko‘rsatadi.
Kompleks o‘quv mashqlarida:
-ob’ektlarda ishlab chiqarish faoliyati to‘xtatilmagan sharoitda tegishli signalni olishdan tortib, avariya-qutqaruv boshqa shoshilinch ishlarni o‘tkazish, favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ular oqibatlarini bartaraf borasidagi fuqaro muhofazasi tadbirlari kompleks qilib chiqiladi;
-olib borishi zarur bo‘lgan ishlarni amalga oshirish masalalarida o‘tkazilgan tadqiqotlar natijalariga, erishilgan darajaga berilgan bahoga qarab o‘rganib chiqiladi. Rejani tadqiqotlar boshchiligida bosh mutaxassislar, tadqiqot rahbarlari o‘rganib chiqadilar.
Birinchi yo‘nalish. Favqulodda vaziyatlarda iqtisodiyot ob’ektlari ishchilari va xizmatchilarini va ularning hayotiy faoliyatlarini muhofaza qilishni ta’minlash:
1.Ishlab chiqarish xodimlariga (aholiga) favqulodda vaziyat haqida xabar berish.
2.Ishlab chiqarish xodimlari yashirinishini ta’minlash (muhofaza inshootlari fondini yaratish).
3.Xavfli joylardan aholini evakuatsiya qilish.
4.SHaxsiy muhofaza vositalari va tibbiy yordam vositalari, radiatsiyaviy, kimyoviy, biologik zaharlanish va sharoitni nazorat qilish, uskuna va jihozlar bilan ta’minlash.
5. Hayotiy faoliyatni ta’minlash - oziq-ovqatni, suvni zararlanishdan muhofaza qilish.
Ikkinchi yo‘nalish. Asosiy ishlab chiqarish fondlari va (muhandislik-texnik majmua) muhofaza qilinishini ta’minlash:
1.Temir-beton konstruksiyalardan karkas tipida juda muhim iqtisodiyot ob’ektlarini qurish.
2.Kam qavatli, sal chuqurlashtirilgan turdagi imoratlar, inshootlar qurish.
3.Muhim ob’ektlarni er ostiga, kon kovlanmalariga joylashtirish.
4.Konstruksiyalar mustahkamligini oshirish.
5.Vertikal konstruksiyalarni gorizontallariga almashtirish.
6. Imoratlarni, inshootlarni o‘rash (tuproq tortish). Energiya, suv, gaz, issiqlik ta’minoti tizimlarini barqaror ishlashini ta’minlash.
Uchinchi yo‘nalish. Iqtisodiyot ob’ektlarini favqulodda vaziyatda barqaror ishlashga oldindan tayyorlash. SHikastlovchi ikkilamchi omillar ta’sirini cheklash:
1.Texnologik jarayonlarni favqulodda rejimlarda ishlarga tayyorlash;
2. Favqulodda vaziyatlar tasirini kamaytirish;
3.Ehtimoli bo‘lgan favqulodda vaziyatlarni aniqlash va ularni bartaraf etish.
O‘rganuvchilarning har bir toifasi uchun tayyorgarlik shakl va usullari bir kompleksda qo‘llaniladi. Masalan, rahbariyat va boshliqlar tarkibi uchun komanda-shtab o‘quv mashqi, tuzilmalar uchun maxsus-taktik, qolgan qatnashchilar uchun mavjud sharoitga to‘g‘ri keladigan ma’lum vazifalarni bajarishda olib boriladigan amaliy mashg‘ulotlar va mashqlar.
O‘z mohiyati bo‘yicha kompleks o‘quv mashqlari- shu ob’ektning fuqaro muhofazasi, favqulolda vaziyatlarning oldini olish va ularda harakat qilish masalalari bo‘yicha tayyorligining namoyishidir.
O‘quv mashqiga tayyorlanish. O‘quv mashqini tayyorlash korxona rahbari- fuqaro muhofazasi boshlig‘i zimmasidadir.
Mashqni tayyorlash va o‘tkazish uchun rahbarning o‘rinbosari va yordamchilari tayinlanadi, rahbariyat shtabi yoki boshqaruv guruhi tuziladi.
Kompleks o‘quv mashqiga tayyorgarlik taqvimiy rejaga muvofiq amalga oshiriladi. Reja ixtiyoriy ravishda tuziladi, uni rahbariyat shtabi boshlig‘i imzolaydi va o‘quv mashqi rahbari tasdiqlaydi.
O‘quv mashqini o‘tkazish uchun rahbarning ko‘rsatmalari asosida quyidagi hujjatlar tayyorlanadi:
-o‘quv mashqini o‘tkazish rejasi;
-tashkiliy ko‘rsatmalar;
-o‘rinbosar va yordamchilar (vositachilarning shaxsiy rejalari;
- ta’minot rejasi (moddiy-texnik, aloqa, taqlid, komendantlik xizmati va boshqalar);
- xavfsizlik choralari bo‘yicha yo‘riqnoma.
O‘quv mashqini o‘tkazish va uning mavzusiga, o‘quv maqsadlari va miqyosiga bog‘liq bo‘lgan bosqichlar bo‘yicha rejalashtiriladi. Har bir bosqich harakatning ma’lum bir davrini qamrab olgan masalalarni o‘z ichiga olishi kerak. Masalan, o‘quv mashqi rahbariyati tarkibiga tabiiy ofat yoki texnogen xususiyatli favquloddd vaziyatlar sodir bo‘lgani haqidagi xabarni etkazish bilan boshlanishi mumkin.
Bu bosqichda favqulodld vaziyatlar bo‘limiga, xizmatlar va tuzilmalarga xabar berish va shtabda shoshilinch ko‘riladigan masalalar ishlab chiqiladi. Boshqaruv joyi tashkil etiladi, muhofaza inshootlari tayyor holga keltiriladi, agar zaruriyat bo‘lsa, u holda shaxsiy muhofaza vositalari beriladi, ob’ekt barqarorligini oshirish bo‘yicha tadbirlar hamda “Favqulodda vaziyatlarning oldini olish va bartaraf etishda harakat qilish rejasi”da ko‘zda tutilgan tadbirlar amalga oshiriladi.
Keyingi bosqichda (o‘quv mashqi maqsadiga muvofiq) ishlab chiqarishni halokatsiz to‘xtatish, avariya oqibatlarini kamaytirish, ishchi va xizmatchilarni qisman evakuatsiya qilish, korxonada qolayotganlarni muhofaza qilish, tuzilmalarni to‘la tayyor holga keltirish masalalari ishlab chiqilishi mumkin.
Uchinchi bosqichda, avariya-qutqaruv xizmatlari va tuzilmalar tomonidan qidiruv-qutqaruv ishlarini va jarohatlanganlarga birinchi tibbiy yordam ko‘rsatishni hamda favqulodda vaziyatlar oqibatlarini bartaraf etish masalalari hal etiladi.
O‘quv mashqini o‘tkazish rejasi. O‘quv mashqi masalalarini ishlab chiqish ketma-ketligini aniqlaydigan asosiy hujjat - o‘quv mashqini o‘tkazish rejasidir.
Rahbar o‘quv mashqi rejasini tadbirlarning boshlanishidan kamida ikki hafta avval tasdiqdaydi.
Korxona o‘quv mashqiga tayyorgarlik borasida tashkiliy ko‘rsatma rahbarning buyrug‘i sifatida rasmiylashtiriladi va ijrochilarga avvalroq (odatda o‘quv mashqi boshlanishidan bir oy oldin) etkaziladi.
Sardorlarning ma’ruzalaridan keyin tuzilmalar joylariga qaytgandan so‘ng rahbar o‘quv mashqini yakunlaydi.
O‘quv mashqini baholash mezoni. Vazifalariing tayyorlik darajasini, sifati va bajarilish samaradorligini, boshqaruv organi, xizmatlar va tuzilmalar ishining o‘quv mashqidagi faolligini baholash uchun o‘zini amalda oqlagan asosiy sifat va miqdor ko‘rsatkichlaridan foydalanish mumkin.
Bulardan tashqari quyidagi tadbirlar amalga oshirilishi kerak:
-umumiy tashkilotchilik;
-qabul qilingan qarorlarning to‘g‘riligi va maqsadga muvofiqligi;
-o‘quv mashqi davomida yaratilgan hujjatlarning to‘laligi va maqsadga muvofiqligi;
-qarorlarning o‘z vaqtida etkazilishi va ularning o‘z vaqtida bajarilishi;
-hamkorlikni tashkil qilish va qo‘llab-quvvatlash;
-xavfsizlik qoidalariga rioya qilish e’tiborga olinishi lozim.
Umumiy baho quyidagicha qo‘yiladi:
-“a’lo” baho, agarda 50 va undan ko‘p foiz ko‘rsatkichlar ”a’lo”ga baholangan, 25% dan kam bo‘lmagani “yaxshi”ga va ”qoniqarsiz” baholar bo‘lmagan takdirda;
-“yaxshi” baho, agarda 50% dan kam bo‘lmagan ko‘rsatkichlar ”a’lo” va “yaxshi” bahoga, qolganlari “qoniqarli” baholangan bo‘lsa;
-“qoniqarli” baho, agarda 65% dan kam bo‘lmagan ko‘rsatkichlar “qoniqarli” baholanganda.
Ishlab chiqilgan hujjatlar sifatsiz yoki sifati past bo‘lganda, xizmatlar va tuzilmalar ishida tashkilotchilik bo‘lmaganda umumiy baho bir ballga pasayadi.
O‘quv mashqi muhokamasi. Xotima qism - muqokamani korxona rahbari shaxsan o‘zi o‘tkazadi. Rahbar muhokamaga oldindan tayyorlanishi kerak. Mashq davomida u daliliy ma’lumotlar to‘playdi, o‘rinbosarlari va rahbariyat axborotlarini eshitadi.
Muhokama oxirida rahbar o‘quv maqsadiga erishish darajasini aniqlaydi, har bir toifada o‘rgatilayotganlarning harakatlariga baho beradi va keyingi o‘quv jarayonlarida yoki qo‘shimcha mashg‘ulotlarda ochilgan kamchiliklarga barham berish borasida vazifalar qo‘yadi.
Umumiy muhokamadan so‘ng o‘rinbosarlar va yordamchilar xizmatlar va tuzilmalar, qidiruv-qutqaruv bo‘linmalari (agarda ular jalb etilgan bo‘lsalar) bilan shaxsiy muhokama o‘tkazadilar.
Ob’ektda o‘quv mashqi natnjalari asosida kamchiliklarni bartaraf etish tadbirlari rejasi tuziladi, “Favqulodda vaziyatlarni oldini olish va bartaraf etishda harakat qilish rejasi” va “Fuqaro muhofazasi rejasi”ga zarur tuzatishlar kiritiladi, mashq yakuni bo‘yicha fuqaro muhofazasi boshlig‘ining buyrug‘i chiqariladi. O‘quv mashqida xavfsizlik choralarini tashkil qilish va ta’minlash uchun rahbar javobgardir. U xavfli joylarda komendantlik (tartibga solish) xizmatini joriy qilish, yong‘inlar, vayronalar, kommunal-energetika tarmoqlaridagi avariyalarni taqlid qilish, bu uchastkalarni to‘sib (qurshab), belgilab qo‘yishi shart. Mahalliy sharoitlardan kelib chiqqan holda o‘tkazilishi kerak bo‘lgan o‘quv mashqida xavfsizlik choralari bo‘yicha yo‘riqnoma ishlab chiqilib, barcha shaxsiy tarkib tomonidan uning o‘rganilishini tashkil etishi shart.
Xavfsizlik choralariga rioya qilish uchun javobgarlik o‘quv mashqida qatnashayotgan tuzilmalar sardorlari zimmasiga yuklanadi. Ular shaxsiy tarkib bilan yo‘riqnomani o‘rganishlari, xavfli hududlyarni (joylarni) belgilash tartibini ko‘rsatishi, texnika va transport vositalarining soz holatda ekanligiga ishonch hosil qilishlari shart.
O‘quv mashqida quyidagilar taqiqlanadi:
-xavfli taqlid vositalari va boshqa buyumlarni transportda odamlar bilan birgalikda tashish;
-nosoz texnikani ishlatish;
-troslarga chiqish, ko‘tarma kranlarning o‘qi (strelasi) ostida, ekskavatorlarning cho‘michlari ostida turish, vayronalarda muhandislik texnikasi ishlayotgan paytda u erda turish;
-“jabrlanganlar” belgisi qo‘yilgan hududga shaxsiy tarkib va texnikani joylashtirish;
-bekatlarda chap tomonga chiqish, mashinalar o‘rtasida turish va ular ostida dam olish, yonilg‘i moddalar solingan idishlar oldida chekish;
-shaxsiy tarkibdan va tez alangalanadigan materiallardan 50 metrgacha masofada tutun beradigan shashkalar yoqish va taqlid granatalarini portlatish;
-tutun bilan to‘la binolarga gazniqobsiz, gazdan muhofazalovchi komplektsiz kirish;
-mashinalarni va ularning atrofini sinchkovlik bilan tekshirmasdan turib mashinalar dvigatelini ishga solish va yurgizish;
-shaxsiy tarkib joylashgan joyda hamda engil alangalanuvchi moddalar yo‘nalishida portlovchi paketlar tashlash, yorituvchi va signal raketalarini o‘chirish;
-tegashli tashkilotlar bilan kelishmasdan turib er qazish ishlarini olib borish;
-tekshirilmagan manbalardan olingan, qaynatilmagan suvni ichish.
Tuzilmalarning sardorlar tarkibi avariya-qutqaruv va boshqa shoshilinch ishlarni olib borishda xavfsizlikni ta’minlash uchun quyidagi tadbirlarni o‘tkazishi shart:
-bajariladigan ishlar hududini sinchkovlik bilan tekshirib chiqish;
-mexanizatsiya vositalari, elektr uskunalar, portlovchi moddalar va yong‘indan xavfli vositalar bilan ishlaganda texnika xavfsizliga borasida amaldagi ko‘rsatma (yo‘riqnoma)lar qoidalariga qat’iy rioya etish;
-qulab tushishi xavfi bo‘lgan bino va inshootlar konstruksiyalarini mustahkamlash yoki ag‘darib tashlash;
-ishlar olib borilayotgan joylarga ogohlantiruvchi (signal beruvchi) belgilar o‘rnatishni amalga oshirish;
-o‘quv mashqi boshlangunga qadar muhandislik texnikasi hisoblarida muhofaza vositalarida ishlash mashqlarini o‘tkazish.