N respublikasi aloqa, axborotlashtirish va telekommunikatsiyalar davlat qumitasi toshkent axborot texnologiyalari universiteti

Ball	Zilzila kuchi
Qiskacha xarakteristikasi
1	Er yuza qobig‘ida silkinish	Faqat seysmik asboblar bilan aniqlanadi
2	Kuchsiz silkinish	Seysmik asboblar bilan aniqlanadi. Tinch turgan odamlar sezadi.
3	Kuchsiz zilzila	Odamlar sezadilar.
4	O‘rtacha kuchli zilzila.	Deraza romlar titraydi, eshik kesakisi g‘irchilaydi
5	O‘rtachadan kuchliroq	Hamma odamlar sezadi, binolar titraydi, uy jihozlari siljib qimirlaydi, devor suvoqlari va oynalar darz ketishi mumkin
6	Kuchli zilzila.	Devordagi jihozlar tushib ketadi, suvoqlar va oynalar sinadi.
7	O‘ta kuchli zilzila	Suvoq, devorlar yorilib, engil qurilgan uylar qulaydi.
8	Vayron qiluvchi zilzila	Uylar vayron bo‘lib buzuladi, ko‘chkilar paydo bo‘ladi.
9	O‘ta vayron qiluvchi zilzila	Katta binolar, ko‘priklar buzilib, ketadi. Bbbbbuzilib buzilib yullar
10	Yo‘q qilib yuboruvchi	Katta binolar, temir yullar buziladi, erda yorilish paydo bo‘ladi.

Magnituda arab raqami bilan, kuchlanish esa rim raqamlari bilan belgilanishi xalqaro mikyosda qabul kilingan.
Respublikamizda sodir bo‘ladigan zilzilalarni aniqpashda MSK-64 shkalasidan foydalaniladi.
YUqorida keltirilgan ma’lumotlar aholining zilzila to‘g‘risida qisman ma’lumotga ega bo‘lishini ta’minlab, zilziladan saqlanish yoki muhofazalanishning chora-tadbirlari to‘g‘risidagi, har bir fuqaro uchun juda muhim va bilishi zarur bo‘lgan ma’lumotlar qatoriga kiradi.
Zilzila to‘g‘risida ilmiy adbiyotlarda batafsil yozilgan bo‘lsada, uning ajralmas qismi bo‘lgan, amaliyotda aholi harakatining tartib qoidalari nazarimizda to‘liq yoritilmagan. Umuman bu jarayonni uchta, ya’ni zilziladan oldin, zilzila vaqtida va undan so‘nggi bosqichlarga bo‘lgan holda ma’lum harakat qoidalarini tavsiya ztish maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz. Har bir bosqichda hayot xavfsizligini ta’minlash uchun nimalarga e’tibor berish lozimligi to‘g‘risida qiskacha to‘xtalamiz.
Zilzilaga qadar nima qilmoq kerak?
Xalq tilida “O‘t balosi, suv balosi, bemahal falokat-kulfatdan asra” degan chuqur falsafiy ma’noga ega bo‘lgan mulohaza mavjud. Bu, albatta, yaxshi niyat, yaxshi istak. Lekin quruq niyat bilan ish bitmaydi, falokat arimaydi. SHunga yarasha harakat, tayyorgarlik bo‘lishi zarur. Insoniyat paydo bo‘libdiki, uning boshiga birorta kulfat tushmaguncha, aksariyat hollarda bu to‘g‘rida o‘ylamaydi, hatto xayoliga ham keltirmaydi. Boz ustiga, atrof muhitda, ko‘shni xalq davlatda shunday vaziyat sodir bo‘lsa uni bir ma’lumot sifatida qabul kiladi, o‘zi ham shu vaziyatga tushib qolishi mumkinligi, shuning uchun ma’lum chora-tadbirlarni ko‘rishi lozimligi to‘g‘risida ham mulohaza yuritmaydi.
SHunday vaziyatlardan biri - zilzila. Tundami, erta tongdami, ish stoli ortidami er silkinishini sezganimizdayoq qalbimizni qo‘rquv va vahima bosib Buyuk YAratuvchiga sajdalar qilamiz. Vaholanki, biz yashab turgan uy (aksariyat ko‘p qavatli) allaqachon turli kuchga ega bo‘lgan zilziladan kafolatlangandir.
Turar joy maskanlari tabiiy sharoiti, jinslarning fizik-kimyoviy xususiyati, binolarning loyiha chizmalari chuqur o‘rganib chiqilgandan so‘ng qurilishga ruxsat beriladi. Afsuski, umumiy yashash qoidalari binolar aholiga topshirilgandan so‘ng qo‘pol ravishda buziladi. Hech kimga sir emaski, uyga ega bo‘lishimiz bilanoq o‘zimizning shaxsiy ehtiyojimizdan kelib chiqqan holda xonalarni o‘zgartirishga berilib ketamiz, qo‘shimcha ayvonlar solamiz, go‘yo “ortiqcha” tuyulgan devorlar, burchaklar olib tashlanadi, ikkiga xona bittaga aylantiriladi. Budday holatga qatiyan chek qo‘yish lozim. Aks holda bino zaif bo‘lib qolishiga, uning turli ofatlarga, er deformatsiyalanishiga bardoshliligi kamayib ketishiga sababchi bo‘lamiz. Oqibati nimalarga olib kelishi o‘zingizga ayon. Buning uchun uy-joylardan foydalanish qoidalarini, uy taqsimotidan oldin har bir yashovchining yoshini va ijtimoiy saviyasini inobatga olgan xolda tushuntirish ishlariga jalb qilib, o‘zbilarmonchilik bilan ish yuritishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Ko‘p kavatli binolarning o‘ziga yarasha xususiyati, seysmik belbog‘lari, xavfsiz burchaklari qaerda joylashganligi to‘g‘risidagi eslatmalarni har bir xonadon sohibiga etkazish zarur.
Tabiiy ofatlar, xususan, zilzila haqidagi tasavvurga maktab o‘quvchisidan tortib rahbar xodimgacha ega bo‘lishi kerak. Buning uchun, birinchidan, tabiiy fanlar bo‘yicha maktab darsliklarida Vatanimizning geografik joylashuvi xaritasi bilan bir qatorda seysmik holatini namoyon qiluvchi chizmalar ilova qilinishiga erishish lozim. O‘quvchi shu chizmalar asosida qaerda necha balli zilzila bo‘lishi mumkinligini anglab oladi. Ikkinchidan, zilzila bo‘lgan taqdirda aholi qanday tartibda harakat qilishi kerakligi to‘g‘risida, uyning qaysi joylari xavfsiz bo‘lishini yoshligidanoq anglab etsa, favqulodda vaziyatlarning birinchi talabi - sarosimaga tushmaslik, vahimaga berilmaslik to‘siqlarini engib o‘tadi.
“Zilzila emas, bino va uning predmetlari kishilar o‘limiga sababchi bo‘ladi”, - deydi muhandis-seysmologlar. Haqiqatda ham sarosima va vahimaga berilgan kishilar, qaltis harakat qilishi oqibatida qo‘shimcha noxushliklarni paydo qiladi.
YUqorida keltirilgan talablarga rioya qilgan holda qo‘shimcha quyidagilarni bilish zarur.
Uydagi gaz, suv, elektr tarmoqlarini xavfsizlantiradigan joylarni bilishlari, uy tibbiy xaltasi, unda birinchi tibbiy yordam uchun zarur bo‘lgan dori-darmonlar, noxush vaziyat yuzaga kelganda birinchi xizmat ko‘rsatish tashkilotlarining telefon raqamlari, uy jihozlaridan kitob javonlari, osma asboblarning mahkamligini nazorat qilish, maktab yoshidagi bolalarga zilzila vaqtida harakat qilish tartiblarini uqtirish, ish joylarida xavfsizlik qoidalariga rioya kilish va boshqa ko‘rsatmalardan har bir kishi boxabar bo‘lishi shart. Buning uchun imkoniyatlardan to‘liq foydalanish zarur. Ayniqsa, mahalla-guzarlarda, ishxona-maktablarda, radio-televidenieda ommabop shaklda suhbatlar tashkillashtirilsa, qisqa metrajli filmlar, fojialarni aks ettirilgan lavhalar berib borilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi. Umuman olganda turli xavfga tayyorgarlik choralarini ko‘rish, uni oldini olish yoki keltiradigan zararni bir necha bor kamaytirishga olib keladi. Zilzila ro‘y berganda biz turgan zamin xuddi “beshik” kabi tebrangandek bo‘ladi. Tebranish bir necha soniyalar, kuchli zilzila bo‘lsa bir necha daqiqalar davom etishi mumkin. Tebranishdan Siz qo‘rqib ketasiz, ammo kutib turishdan boshqa chorangiz yo‘q. Siz osoyishta va aql-zakovat bilan ish ko‘rsangiz, shikastlanmaslik darajangizni ancha yuqori ko‘targan bo‘lasiz. Ayniqsa, bu osoyishtalik orqali atrofingizdagilarga ijobiy ta’sir ko‘rsatasiz va ular ham Siz kabi sarosimaga berilmasliklariga zamin tayyorlaysiz. Tebranishni sezgan vaqtingizda sekin-asta xavfsiz joyga harakat qilishingiz lozim, asosiy xavf binodagi osma anjomlardandir. Avvalo, tinchlaning, qaltis harakat qilmang, baqirmang va atrofdagilarni koyimang. Binoda bo‘lsangiz xavfsiz joylardan: eshik kesakisi oralig‘i, devor burchaklari, seysmik belbog‘ ostilaridan birortasini egallang, boshqalarni ham shunday qilishga chaqiring. Deraza va chayqaluvchi og‘ir buyumlardan uzoqroqda turing. Hech vaqt yuqori qavatdagi binodan chiqib ketishni o‘ylamang. Aksincha tebranish o‘tib ketguncha bino ichidan panoh qidaring. Kerak bo‘lganda tebranish tugagandan so‘ng binoni tark eting. Ko‘p qavatli uyda tursangiz liftdan foydalanmang. Zinapoyadan foydalanishda qo‘pol harakat qilmang, boshqalarni ham tinchlantiring. Seysmik bardoshi kam bo‘lgan, g‘ishtli va xavfli binolarda bo‘lsangiz, zudlik bilan tashqariga chiqing. Bunda elektr tarmoqlari, buyumlar harakatidan ogoh bo‘ling. Ochiq joyda bo‘lsangiz binolarga, elektr tarmoqlariga yaqin turmang. Transportda bo‘lsangiz ochiq joyda to‘xtating, tebranish o‘tib ketguncha kuting. Tebranish qaytarilgudek bo‘lsa hayron bo‘lmang. Odatda birinchi zarbadan so‘ng qayta zarbalar bo‘lishi muqarrar. Ular hatto bir necha kunlargacha davom etadi. Ayrim holatda qayta tebranishlar ham bino va inshootlarga katta zarar etkazadi. Eng muhimi, asabgarchilikka berilmang, osoyishtalik va xotirjamlik bilan ish tuting. Bu zilzila vaqtida qanday harakat qilishning asosiy qoidalari edi. Endi zilzila bo‘lib o‘tgandan so‘ng nimalarga e’tibor berish lozimligi to‘g‘risida ikki og‘iz eslatma. Tebranish tugagandan so‘ng bino va inshootlarda buzilish, shikastlanish yuzaga kelishi natijasida insonlar ham jiddiy zarar ko‘radi. Eng muhimi avvalo osoyishtalikni saqlagan holda jarohatlanganlarga yordam berish lozim. So‘ngra yong‘in va boshqa noxushlik yuzaga kelgan bo‘lsa tegishli joylarga xabar berish kerak. Birinchi yordam zarur bo‘lsa tashkil eting. Tibbiy yordamga muhtojlarni aniqlang. YOng‘in xavfi bor joylarni bartaraf eting. Suv, gaz, elektr tarmoqparida shikastlanish bor-yo‘qligini aniqlang. Zinhor gugurt va shamdan foydalanmang. Elektr tarmog‘ini asosiy tayanch nuqtadan uzing. Elektr tarmoqlariga yaqin yurmang, ularni ushlab ham tekshirmang. Sizning yordamingiz zarur bo‘lmagan joylarga bormang. Kanalizatsiya tarmoqlarini ko‘zdan kechirmaguningizgacha, undan foydalanmang. Buzilgan binoda ehtiyot choralarini ko‘rgan holda harakat qiling. Bezovta bo‘lgan yosh bolalar va aholini tinchlantiring, ortiqcha asabgarchilikka yo‘l qo‘ymang. Avvalo, oila a’zolaridan, qo‘ni-qo‘shnidan, so‘ngra maktab, bog‘cha va boshqa muassasalardan xabar oling. Qutqaruv ishlarida qatnashayotgan ichki ishlar, tibbiyot va boshqa soha xodimlariga yordam qiling.
YUqorida keltirilgan qoida va talablarga e’tibor berish zilzila xavfini kamaytirishga, navbatdagi halokat vaqtida Siz va atrofdagilarga foydasi tegadi, degan umiddamiz. YUqori balli zonada yashayotganini bilib olishi uchun quyidagi jadvalni keltiramiz. Mazkur jadvaldagi ko‘rsatkichlar mutloq bo‘lmay, har bir joyning tabiiy tuzilishi va zaminining fizik-mexanik xususiyati, er osti suvlari sathiga bog‘liq holda bir ball (+; -) atrofida o‘zgarishi mumkin.
O‘zbekiston shaqarlarining seysmik faolligi (ballarda)
Andijon............ 9 Olmaliq............. 8
Angren.............. 8 Samarkand........... 8
Bekobod............. 7 Sirdaryo............. 7
Buxoro.............. 7 Toshkent............. 9
Gazli............... 8 Termiz.............. 7
Guliston............ 7 Uchko‘rg‘on............. 9
Jizzax.............. 7 Urganch.............. 7
Kattaqo‘rg‘on.......... 7 Farg‘ona............. 8
Kitob............... 7 CHirchiq.............. 8
Marg‘ilon............ 8 YAngiyo‘l............. 7
Namangan............ 8 Qarshi.............. 7
Nukus............... 6 Qo‘ng‘irot............ 5
Xususiy uy-joy qurilishida ham maydonning holatiga katga e’tibor berish lozim. SHuning uchun xam xususiy uy-joy barpo etishda qurilish-arxitektura bo‘limlari mutaxassislari bilan maslahat qilingan holda ish yuritishni maqsadga muvofik, deb o‘ylaymiz. Zero, xavfsiz hayotni ta’minlash avvalo, har birimizning xonadonimizdan boshlanadi. SHuni alohida ta’kidlash lozimki, biz seysmik xavfni kamaytira olmaymiz, lekin uning oqibatida yuzaga keladigan tanglik va qurbonlar sonini anchaga kamaytirishimiz mumkin. Bu borada seysmik bardoshli qurilish sohasi muxdidislarining mas’uliyati juda katta. Ular bir vaqtning o‘zida ham loyihalovchi, ham quruvchi va zilzila bo‘yicha mutaxassis bo‘lishlari kerak. Bu jarayonda oddiy quruvchidan tortib hukumat rahbarigacha o‘z mas’uliyatini his qilishi shart.
Quruvchilar - yuksak sifatga ega bo‘lgan material va ishni ta’minlashlari; me’morlar va rejalashtiruvchilar - qurilayotgan turar joylar xavfli zonalarga, er uzilmalari, tik qoyalar, jarli va botqoq joylarga tushib qolmasligini kuzatishlari; uy egalari xonalarni qayta o‘zgartirishga, o‘zboshimchalik bilan ish yuritishga yo‘l qo‘ymasliklari; Hukumat rahbarlari esa qurilish me’yori, xavfsizlik hujjatlarini tayyorlash va ijro nazoratini qatiy ta’minlashlari kerak. Har bir mahalliy hokimlik qoshida hozirgi zamon talabiga javob beradigan qutqaruv xizmati (tibbiy, yong‘in xavfsizligi, tartibni saqlash va boshq.) xodimlarini tabiiy ofatlardan keladigan zararni kamaytirishga bag‘ishlangan mavzular asosida qayta tayyorlash maqsadga muvofiqdir.
Zilzila yuz berib, odamlar ko‘chki va vayronalar ostida qolganda ularning yashash davrini mutaxassislar quyidagi davrlarga bo‘lib chiqishgan: