N qodirov, I. M. Fayzullaev, K. S. Shamsiev qozon qurilmalari

Talabalar bunday qotishmalarning kimyoviy tarkibi, mexanik, texnologik va fizikaviy xususiyatlari bilan e-mike.8bit.co.uk saytida tanishishlari mumkin. Materiallarning fizik xususiyatiga misol:
06XN28MDT markali qotishmaning fizik xususiyati jadvali

Sinov harorati, ° C	20	100	20 0	30 0	40 0	05 о	600	700	800	900
Normal mustahkamlik moduli, YE, GPa		191	18 6	17 9	17 1	16 1	156	151	145
Zichlik, pn, kg/sm^3	796 0
Issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffisiyenti Vt/(m °S)	13	13	15	17		22	24	25	26
Solishtirma elektr qarshiligi	750

(p, NOmm)
Sinov harorati, ° C	20­ 100	20­ 200	20 30 0	20 40 0	20 50 0	20 60 0	20­ 700	20­ 800	20­ 900	20­ 100 0
Chiziqli kengayish koeffisiyenti (a, 10-6 1/°C)	10.9	12.9	13. 6	14. 4	14. 9	15. 3	16.8	16.3	16.8

Qozonlarni detallari va ularni tayyorlashga qc‘yiladigan talablar

1. 
   Quvurlar stansiya jihozlarining turli elementlari o‘rtasida ishchi moddaning uzluksiz va va xavfsiz uzatilishini ta’minlash lozim.
   
2. 
   Quvurlar tizimi jihozlarining tasodifiy buzilishi hollari yuz bergan paytlarda ularni tezda tuxtatish yoki boshqa yo’nalishga o‘tkazish imkoniyatini ta’minlashi lozim.
   
3. 
   Quvurlar tizimi soda, aniq va kam mablag talab qiladigan bo‘lishi lozim. Quvur yordamida uzatilayotgan muhit issiqligi va bosimning yuqotilishlari iqtisodiy jihatdan asoslangan bo‘lishi lozim.
   
4. 
   Quvurlar qiziganda ularni mustahkamligiga va ulanish joylariga zarar yetmasligi uchun uzayish imkoniyatiga ega bo‘lishlari va tegishli belgi va ranglarga buyalgan bo‘lishlari lozim.
   
5. 
   Bug‘ uzatiladigan quvurlarni ishga tushirish paytida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan gidravlik zarbalarning olidini olish uchun ular kondensat ushlagichlari bilan jihozlangan bo‘lishlari lozim. Quvur suv bilan tuldirilganda undagi havoni chiqarib yuborish uchun uning yuqori nuktasiga tegishli moslamalarni o‘rnatish kuzda tutiladi.
   

7. 
   Qozon detallariga ishlatiladigan materiallar
   

Qozon detallariga ishlatiladigan materiallar asosan uch guruhga bo‘linadi:
Birinchi guruh 820-870 K (545-595 °C) haroratlarda ishlash uchun mo‘ljallangan materiallar. Bularga kam uglerodli, kam va o‘rta legirlangan, perlit va austenit sinfli po‘latlar kiradi. Ular plastik, egiluvchan va oson ishlov berilishi bilan xarakterlanadi. Chiziqli kengayish koeffitsiyenti kamligi va issiqlik o‘tkazuvchanligini yuqorili detallarda issiqlik kuchlanishlarini tushirish va intensiv issiqlik uzatishini ta’minlaydi. Perlitli po‘latlar sinfiga kiruvchi materiallardan ko‘p qo‘llaniladigan xromnikelmolibdenli EI-395 va xromvolframmolibden vanadiyli EI-415 po‘latlar 820 K da ishlovchi quvurlarni ishlab chiqishda qo‘llaniladi. Po‘lat tarkibida molibden 0,5-1,0 % bo‘lishi uning oquvchanligini kamaytiradi, xrom po‘latning korroziyaga qarshi kimyoviy mustahkamligini oshiradi. Qo‘shimcha yuqori haroratlarda austenit sinfiga kiruvchi yuqori xromli modifikatsiyalangan zanglamas po‘lat qo‘llaniladi. Uning tarkibida molibden, volfram, vanadiy, niobiy va titan elementlari bo‘ladi.
Ikkinchi guruhga: 920-970 K (645-695 °C) haroratlarda qo‘llash uchun ishlatiladigan materiallar kiradi. Bularga austenit sinfiga kiruvchi yuqori issiqbardoshli va korroziyaga chidamli po‘latlar kiradi. Lekin bu tipdagi materiallar qator kamchiliklarga ega: bular qiyin ishlov berilishi, issiqlik oshishi bilan mustahkamligi oshmasligi, chiziqli kengayish koeffitsiyentining kattaligi, issiqlik o‘tkazish koeffitsiyentining kamligi, qimmatligi va h.k. Po‘lat tarkibiga nikel, volfram, molibden kabi qimmatbaho elementlar kiradi. Austenit sinfiga kiruvchi EI-405, EI-612 markali po‘latlar quvur detallari, ishchi va yo’naltiruvchi elementlar tayyorlashda ishlatilishi mumkin.
Uchinchi guruhga: 920-970 K dan yuqori haroratlarda ishlovchi detallar tayyorlashda ishlatiladigan materiallar kiradi. Bu guruhga nikel, xrom, kobalt, temir elementlaridan iborat qotishmalar kiradi. Bular ichida nikel va xrom ko‘p miqdorda bo‘lgan qotishmalar ko‘p ishlatiladi. EI-765, 437, 607, 893 markali qotishmalar gaz qozonsi ishchi elementlari yasashda qo‘llaniladi.
Lekin ko‘pincha II va III guruhlar materiallari qimmat va mo‘rt bo‘lmasligi uchun I gruppa materiallari qo‘llaniladi. Yuqori haroratda materiallarni oquvchanligini yo’qotish uchun ko‘pincha sovitish tizimlari qo‘llaniladi. Sovitish tizimlari ichki va tashqi bo‘lishi mumkin. Ichki sovitish tizimlari deb, qurilmadagi ma’lum bir elementni sovitish uchun qo‘yiladigan tizimlarga aytiladi.
Tashqi sovitish tizimlari deb, qurilma bir necha elementlarini sovitish uchun qo‘llaniladigan tizimlarga aytiladi.
Qozon ichki FIK:
= lt / lot = (T1-T2) / (T1-T'₂)
Qozon qurilmasi bajargan haqiqiy ish: li = lt - lk.
Stansiya quvurlarini tayyorlashda perlitlar sinfiga kiruvchi 0,5 % uglerod (karbon)li va legirlangan po‘lat ishlatiladi. Ular yuqori harorat (450-580° S) larga chidaydi, yaxshi payvandlanadi. Ularga osonlik bilan mexanik ishlov berish mumkin.
Asosiy bug‘ quvurlarni tayyorlash uchun austenitlar sinfiga kiruvchi po‘latlar ishlatiladi. Ularning tarkibiga yuqori darajadagi issiq bardoshlik xususiyatiga ega bo‘lgan xrom va nikel (30% gacha) kiradi.
Austenit po‘latlari perlitli po‘latlarga nisbatan ko‘p marta qimmat bo‘lib, ularga mexanik ishlov berish qiyindir.
Metallning mustahkamligi haroratga bog‘liq: harorat ortishi bilan metallning mustahkamligi kamayadi. Bundan tashqari yuqori haroratlarda (4500⁰C dan ortiq) metalning boshlang‘ich tuzilishi o‘zgaradi. Uning elastikligi va kimyoviy chidamliligi kamayadi.
350-400⁰C sharoitida ishlaydigan quvurlar uzilish qarshiligi bu yoki oquvchanlik chegarasi 0₀ bo‘yicha hisoblanadi. 0_u 0₀ qiymatlari 20⁰ C sharoitida olinadi. Harorat 350⁰-400⁰ C bo‘lganda metall elastik deformatsiya chegaralarida ishlaydi. Harorat 450⁰C va undan yuqori qiymatga yetganda murakkab fizik va kimyoviy jarayonlar natijasida qoldiqli deformatsiyalanish (shaklning o‘zgarishi) yuz beradi. Vaqt o‘tishi bilan qoldiq deformatsiya ko‘paya boradi. Metalning tuzilishi o‘zgaradi quvurlarning diametri ortib, devorning qalinligi kamayadi va shuning natijasida u yorilishi mumkin. Bu hodisa metallning sekin oquvchanligi (krip) deyiladi. Shunga ko‘ra metall mustahkamligini shartli sekin oquvchanlik chegarasi asosida baholash lozim.
«Shartli sekin oquvchanlik chegarasi deyilganda muhitning berilgan ishchi haroratida sekin oquvchanlikning ruxsat etilgandan oshmaydigan tezligi tushiniladi. Qoldiq deformatsiya V ni vaqt T ga nisbati sekin oquvchanlikni tezligi deyiladi:
®_e.₀ = В / Т