Н. Маҳмудов, А. Нурмонов Ўзбек тилининг

 
АНИҚЛОВЧИ ЭРГАШ ГАПЛИ ҚЎШМА ГАПЛАР 
 
Аниқловчи эргаш гапли қўшма гапларда, асосан, икки денотатив воқеа 
ўртасидаги муносабат ифодаланади. Бу денотатив воқеаларнинг табиати ва 
ифодаланишидаги ўзига хосликка кўра бир ҳавола бўлакли ва икки ҳавола бўлакли 
аниқловчи эргаш гапли қўшма гапларни фарқлаш мақсадга мувофиқ. 
Шундай сўзлар борки, улар капалакка ўхшаб жумладан-жумлага енгил кўчиб 
юраверади... (А. Қаҳҳор)гапи бир ҳавола бўлакли аниқловчи эргаш гапли қўшма гапдир. 
Унда шундай сўзидан иборат ҳавола бўлак мавжуд бўлиб, у бош гапдаги сўзлар сўзи 
билан ифодаланган эганинг аниқловчиси бўлиб келган. Бош гапда ҳам, эргаш гапда ҳам 
алоҳида-алоҳида деноиатив воқеа ифодаланган. Маълумки, аниқловчи гапнинг 
конструктив бўлаги эмас, унинг гап таркибида мавжуд ѐки мавжуд эмаслиги гапнинг 
синтактик асосига таъсир этмайди. Аммо бош гапдаги ҳавола бўлак орқали ифодаланган 
аниқловчи анчайин муҳим, чунки у эргаш гапга ишора қилиш йўли билан эргаш гапда 
ифодаланган денотатив воқеани бош гапда ифодаланган денотатив воқеа ичига олиб 
киради. Таъкидлаш керакки, аниқловчи бўлагининг гапнинг конструктив бўлаги бўла 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

120 
олмагани учун ҳам бош гапнинг мазмуии сифатидаги денотатив воқеа ҳозиргача кўриб 
ўтилган эргаш гапли қўшма гаплардагидан фарқли ўларок чала бўлмайди. Денотатив 
воқеаларнинг ўзаро зич алокасини таъминлайдиган мазмунйй жиҳатлардан яна бири 
муносабатга киришаѐтган денотатив воқеалар муайян таркибий узвларга кўра 
умумийликка эга бўлади, бу аоксар ҳолларда шаклан ҳам ифодаланади. Мазкур қўшма 
гапда бош гапдаги воқеа субъекти, яъни эга аниқланмоқда, эргаш гапда ифодаланган 
денотатив воқеанинг субъекти ҳам бош гапдаги субъектиинг айнан ўзи, улар сўзлар ва 
улар сўзлари орқали ифодаланган ва тегишли гапларнинг эгаси сифатида келган. Демак, 
бош гапдаги ҳавола бўлакдан иборат аниқловчига эга бўлган сўз эргаш гапда мазмунан 
у ѐки бу тарзда такрорланиши мумкин. Аммо мисолдагидай, масалан, эга ҳавола бўлакли 
аниқловчига эга бўлса, бу эганинг маъносига эргаш гапда, албатта, эга вазифасидаги сўз 
(кўпроқ олмош) ишора қилиши шарт эмас, бошқа синтактик ўринлардаги сўзлар ҳам 
бўлши мумкин. Айтиш керакки, эргаш гапдаги олмош билан ифодаланиб, денотатив 
жиҳатдан бош гапда аниқланаѐтган сўз билан бир хилликка эга бўлган бўлак ҳавола 
бўлак билан алоқалашмайди, агар шундай бўлганда эди, гап икки ҳавола бўлакли бўлиб 
(қолар эди. Баъзи ҳолларда эргаш гаплардаги олмош билан ифодаланиб, бош гапда 
ҳавола бўлак томонидан аниқланаѐтган бўлак билан бир хил денотатга эга бўлган бўлак 
тушиб қолшпи ҳам мумкин. Лекин бундай ҳолларда ҳам деноггатив воқеалар ўртасидаги 
муносабат бемалол ифоддланаверади. Бош гапдаги ҳавола бўлак тарзидаги аниқловчилар 
сифатида шундай сўзидан ташқари баъзи, айрим, бир каби сўзлар ҳам келади. Мисоллар: 
Баъзи иборалар борки, улар халқ латифалари, масаллари орқали туғилган (Ш. 
Шомақсудов, С.Долимов). Дунѐда шундай мамлакат борки, у ерда барча хотин-қизлар 
тенг ҳуқуқли (Ойбек). Эндиликда ҳеч оила йўқки, унда бир ѐки бир неча саводли одам 
бўлмасин (А. Қаҳҳор). Ҳув анави ерда шунақанги чиройлилари борки, қараб тўймайсиз 
(Л. Кўчимов) Менинг бир муродим бордирки, бунга эришмоғим худойи таоло измидадир
(«Бир соатлик халифа»). 
Ҳавола бўлакдан иборат аниқловчи бош гапнинг от кесимини аниқлаб келшпи 
ҳам мумкия. Бунда бош гапда ифодаланган: денотатив воқеанинг предикати билан эргаш 
гапдаги денотатив вқеанинг субъекти бир нарсадан иборат бўлиши мумкии. Маоалан, 
Севги шундай навбаҳорки, у тикандан гул қилур (Э.Воҳидов) гапида бош гапнинг 
кесими (навбаҳор) шундай ҳавола бўлаги билан аниқланган. Навбаҳор сўзининг ҳам, у 
олмошининг ҳам айни матндаги денотати битта нарса, аммо бу битта нарса икки 
денотатив воқеа таркибига икки хил узв сифатида предикат ва субъект сифатида кирган. 
Бу умумийлик мазкур қўшма гапдаги мазмуний муносабатни таъмин этган. Аммо бу, 
яъни бош гапдаги предикатнинг эргаш гапдаги субъект билан денотатив бир хилликка 
эга бўлиши доимий ҳолат эмас. Бош гапдаги аниқланаѐтган предикат эргаш гапдаги 
бошқа бўлаклар билан ҳам ана шундай денотатив бир хилликка эга бўлиши мумкин 
(фақат кесими билан эмас). Эргаш гапдаги бош гап предикати билан денотагав бир хил 
бўлган бўлак тушиб қолиши ҳам мумкшг. Бунда маамуний мунюсабатда ўзгариш 
бўлмайди: Мисоллар: Унинг хўжалиги бир мактабки, унда мана ман деган хўжалик 
раҳбарлари ўқиса арзийди (Саид Аҳмад). Рус тили биз учун шундай ўзанки, у орқали биз 
етти иқлим маърифат дарѐларидан баҳраманд бўламиз (А. Орипов). Бу не ишдирки, 
менинг ақлим етмади (Ё. Яквалхўжаев) .У шундай иблиски, бойликка ҳирс қўйган ҳар 
қандай одамни йўлдан оздиради (0. Юсупов). 
Юқорида шарҳланган мазмуний-шаклий хусусиятлар бош гапдаги ҳавола бўлак 
тўлдирувчини, ҳолни аниқлаб келганда ҳам кузатилади. Қуйидаги мисолларда ортиқча 
таҳлилсиз ҳам буни кўриш мумкин: Мен сенга шундай нарсалар келтирайки, уларни 
тушингда ҳам кўрмагансан (Ойбек). Кейинчалик шундай ўқитувчиларни кўрдимки, улар 
ўқувчининг кўз ўнгида чекар эди (3. Мўмииова). Мен сизни ҳозир шундай жойга олиб 
борайки, бир умр мендан хурсанд бўлиб юрасиз (О. Юсупов). Тўрабек шуандай 
ҳаяжонда чақирдики, ўзи тилла топган одам ҳам шунчалик тўлқинланмас (М. Мансуров). 
«Ўзбек тили грамматикаси»да Ер ўрик эмаски, ўзи гуллаб, ўзи пишса (А. Қаҳҳор) 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

121 
(қабилидаги гаплар кесим эргаш гапли қўшма гаплар сифатида талиқин этилган
1
. 
Бизнингча, ундай эмас. Бу қабилдаги гаплар аниқловчи эргаш гапли қўшма гаплардир. 
Мазкур гапда ифода зтилган мазмун «Ер ўзи гуллаб, ўзи пишаверадиган ўрик эмас» 
тарзида. Мазкур гапдаги ўрик сўзи олдидан бир сўзи қўшилса бу назарий жиҳатдан 
мумкин, кейинги гапнинг ана шу бирнинг маъносини очиш учун келганлигини бемалол 
англаш мумкин. Бунинг устига, аввалги ҳолатлар-даги каби бош гапдаги предикат эргаш 
гапдаги субъект билан денотат жиҳатдан бир нарса, яъни ўрик — (ўрикнинг) ўз. Бош 
гапдаги аниқлокчи вазифасидаги ҳавола бўлакнинг баъзая тушиб қолиши бор ҳодиса. 
Айниқса, мазкур мисолдаги каби ҳолаугларда мантиқий тагбилим (пресуппозиция) жуда 
аниқ билиниб туради, яъни ўрикнинг ўзи гуллаб, ўзи пишиши ҳаммага маълум нарса. 
Ана шунга кўра ҳам бундай ҳолатларда предикат бўлишсиз шапклда (ўрик эмас) 
ифодаланади, эргаш гапнинг кесими эса шарт майлидаги феъл билая ифодаланади. 
Демак, бундай гапларда эргаш гап бош гапдаги бўлишсиз шаклда ифодаланган от 
кесимни аниқлайди, яъни улар аниқловчи эргаш гапли (қўшма гаплардир. Яна қуйидаги 
мисолларни ҳам қиѐсланг: Бу носқовоқ бўлмасаки, битта-яримта хинжирига қисган 
бўлса (Ғ. Ғулом). Мен адресний стол эмасманки ким кўрганнинг турар жойини 
билаверсам (Ғ. Ғулом). Йигирмата мол игнамаски, бир ковакка беркитиб қўйсак (А. 
Кўчимов) 
Қиосқаси, бир ҳавола бўлакли аниқловчи эргаш гапли кўшма гапларда мазмуний-
функционал ва мазмуний-синтактик мувофиқлик мавжуд бўлади, улардаги мазмун икки 
(ѐки ундан ортиқ) денотатив воқеа ўртасидаги муносабатдан иборат. Бу муносабатнинг 
юзага келишида воқеалар узвлари ўртасидаги денотатив умумийлик муҳим роль 
ўйнайди. Бош гапда ҳавола бўлак қайси бўлакни аникласа, шу бўлакнинг денотати эргаш 
гапда ҳам муайян бўлакнинг денотати сифатида мавжуд бўлади. Бундай гаплардаги 
шаклий боғлокчи восита -ки узвидир. 
Аниқловчи эргаш гапли қўшма гапларнинг икки ҳавола бўлакли турида 
кимнинг—уйинг, ким—у, қандай— шундай, қайси—ўша тарзидаги қаршилантирилган 
ҳавола бўлаклар мавжуд бўлади. Бундай гапларда ҳам икки деноиатив воқеа 
ифодаланади ва улар ўртасидаги алоқа жуда зич бўлзди, чунки бундай гапларда ҳам 
мазмунан, ҳам шаклан ўзаро тобеланиш мавжуд. Мисоллар: Кимнинг қуроли билим 
бўлса, унинг келажаги порлоқ (Ж. Абдуллахонов). Ким олдига каттароқ суяк ташласа, 
ўшанинг орқасидан кетаверади (О. Юсупов). Халқ қайси йўлдан юрса, сен ҳам шу 
йўлдан юр (Ойбек). 
Ниҳоят, шуни айтиш керакки, аниқловчи эргаш гапли кўшма гаплариянг биринчи 
турида бош гап автосемантик бўла олади, эргаш гап эса ҳамиша синсемантак, гаккинчи 
тури (кенг таркалган эмас) да эса ҳар икки кисм ҳам синсемантикдир.