Н. Маҳмудов, А. Нурмонов Ўзбек тилининг

КЕСИМ ЭРГАШ ГАПЛИ ҚЎШМА ГАПЛАР 
 
Кесим эргаш гаплн қўпша гапларнинг ҳам ифодаланган мазмун муносабатининг 
табиатига кўра икки хил кўриниши фарқланади, яъни 1) бир ҳавола бўлакли ва 2) икки 
ҳавола бўлакли қўшма гаплар: Энди сизларга муборак топшнриқ шуки, ҳар бирингиз 
алоҳида-алоҳнда йўлга отланасиз (М. Мансуров). Сен нима бўлсанг, бизам шу (Ш. 
Холмирзаев, Т. Усмонов). 
Биринчи тур кесим эргаш гапли қўшма гаплар жуда кенг тарқалган. Келтирилган 
мисолда бош гап (Энди сизларга муборак тошнириқ шуки) эргаш гапдан (ҳар бирингиз 
алоҳида-алоҳида йўлга отланасиз) олдин берилган. Бош гапдагина ҳавола бўлак бор, у 
шу олмоши билан ифодаланган бўлиб, кесим (синтактик ўрнини эгаллаган. Мазмуний 
жиҳатдан олиб қаралса, қўшма гапда икки денютатив воқеа ифодаланган. Аммо бош 
гапда ифодаланган денотатив всқеа алоҳида олинганда «чала» яъни предикат жиҳатдан 
мавҳум. Бу мавҳумлик эргаш гапдаги денотатив воқеа билан алокадорликка кўра 
йўқолади, яъни бош гапдаги денотатив воқеанинг иредикати эргаш гапдаги денотатив 
вокеа билан тенг. Бошқача килиб айтганда, бир денотатив воқеа (бош гапдаги) иккинчи 
денотатив воқеа (эргаш гапдаги) ни мазмунан бевосита ўз ичига олади. Демак, денотатив 
воқеалар ўртасидаги муносабат-алоқа жуда зич. Бу ўринда яна бир нарсанн таъкядламоқ 
жоизки, бундай кесим эргаш гапли қўшма гапларда бош гапдаги кесимнинг шу 
қабилидаги ҳавола сўзлар билан ифодалашшш ички бир заруриятдир. Чунки бош 
гапдаги субъект ифодаси бўлган эга вазифасида топшириқ, одат, оқибат, шарт, сир, 
эътиқод, жиҳат, боис, гап, қизиғи, тўғриси, муҳими каби сўзлар келадики, бу сўзларнинг 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

114 
мазмуний тавсифи кўпрок денотатив вокеани тақозо этади, лекин денотатив воқеа 
ифодасини айни субъектларга нисбатланадиган предикат ифодаланадиган ўринга 
ҳамиша ҳам қўйиш мумкин эмас. Ана шунинг учун ҳам айни мақсад ва мазмун учун шу 
қабилидаги ҳавола бўлак жуда кулай. Бунинг устига ҳавола бўлак мавжуд бўлганда, 
мазмун қисмлари алоҳида таъкид олади. Қуйидаги гапларда буни кўриш мумкин: Бунинг 
натижаси шу бўлдики, Тўлаганнинг қаншарига мушт тушди (А. Қаҳҳор).Таниганимнинг 
боиеи, шуки, бизнинг ҳовлимиз билан Шарофат аммамнннг ҳовлиси ўртасида эшик 
очилган эди (Ғ. Ғулом). Аммо урушнинг таомили шулки, бундай вақтда душманга озуқа 
берилмаслиги керак (Ш. Холмирзаев, Т. Усмонов). 
Таҳлил этилаѐтган кесим эргаш гапли қўшма гап турида ҳавола бўлак вазифасида, 
асосан, шу олмошининг қўлланпшини таъкидлаш ўринлидир. Баъзан бу олмош шунда 
шаклида ҳам, шундан иборат шаклидаги бирикма таркибпда ҳам келади: Муаллифнинг 
усталиги шундаки, у ўз қаҳрамонига қайтарилавериб сийқаси чиққан расмий саволлар 
бермайди (Ф. Мусажонов). «Синчалак»да этган гоянинг қудрати шундаки, у кейинчалик 
жамиятимизга катта зарар келтирган бу касалдаи огоҳ бўлишга чакиради (М. 
Қўшжонов). Фожиали томони шундаки, худди ўша хоин ва иккиюзламачилар эндиликда 
элга йўл кўреатиб, ўзларини даҳо санаб юришибди (Н. Қобул). Бу ҳолатладда ҳам 
денотатив воқеалар ўртасидаги муносабатда сезиларли ўзгариш бўлмайди. 
Аммо бош гапнинг эгаси вазифасида қизиги, тўғриси, очиғи, қувончлиси, яхшиси, 
ѐмони каби модаллик, баҳо мазмунига эга бўлган сўзлар келганда, бош гапдаги 
денотатив воқеа модус «воқеа» макомини олади, кўшма гап фақат эргаш гапда 
ифодаланган бир денотатив воқеа ифодачисига айланади. Қўшма гапнинг (мазмуни 
модус «воқеа» ва денотатив воқеа ўртасидаги муносабатдан иборат бўлади. Бунинг 
натижасида бош гапнинг мазмунан «камбағаллашуви»га кўра қўшма гапда мазмуний-
функционал номувофиқлик, денотатив воқеанинг иккита эмаслигига кўра мазмуний-
синтактик номувофиқлик юзага келади. Бунда, модус, албатта, таъкидли ифодага эга 
бўлади. Қуйидаги мисоллар буни далиллайди: Қизиғи шундаки, шу кўринишига овози 
мулойим эди (Ф. Мусажонов). 
Энг қизиғи шуки, ўзбошимча ҳақпарастларнинг жазосини Насриддиновнинг ўзи 
бермас эди (С. Сиѐев). Аммо қувончлиси шундаки, кўпчилик материаллар шу куннинг 
талабига жавоб беради (Ф. Мусажонов).Керати шуки, ана шу миққийни ҳам боқиш керак 
(Ғ. Ғулом). Бунинг қизиқарли жойи шунда эдики, нотаниш мусофир йигит шаҳаншоҳга 
ўхшаш эди («Тошкент оқшоми»).Кўриб ўтилганидай, бир ҳавола бўлакли кесим эргаш 
гапли қўшма гапларда боғловчи восита ҳамиша -ки дир. 
Гап шундаки шаклидаги бош гап кесим эргаш гапли қўшма гаплар таркибида 
жуда кўп қўлланади, у анчайин турғунлашган, шунинг учун ҳам бундай синтактик тизим 
шаклан айни қўшма гапда бош гап бўлсада, у ҳозирда мазмунан «камбағаллашиб», айни 
гапни олдинги гап билан юокловчп воситага айланган. Бундай бош гапда ҳам денотатпв 
воқеа ифодаланмайди, балки у маълум даражада модус ифодачисидир, у ҳам боғлаш 
воситаси, ҳам таъкид учун хизмат қилади. Мисоллар: Гап шундаки, бу саволлар 
Собиржоннинг ўз дилида ҳам қалашиб ѐтибди (А.Мухтор). Гап шундаки, оқсоқол, янги 
ҳукуматга қарши жанг қилишдан фойда йўқ экан (Ш.Холмирзаев, Т. Усмонов). Гап 
шундаки, Никкел сени ѐмон кўради (Ш.Холмирзаев, Т. Усмонов). Гап шундаки 
«Атлантида» лайнери яна бир соатдан кейин Буэнос-Айресга жўнайди (О. Юиусов). 
Форс тилида ҳам шундай турғун тизим бор, лекин у боғловчига айланиб бўлган ва ҳол 
онки — ваҳоланки. У ҳам аслида бош гап (қўшма гапда) бўлган. Боғловчи шаклида бу 
сўз ўзбек тилига ҳам ўтган. Ўзбек тилидаги ҳолбуки зидловчи боғловчиси ҳам аслида 
ана шу ваҳоланкига ўхшатиб, унинг таржимаси сифатида юзага келган. Уни ҳам аслида 
қўшма гап таркибидаги бош гап тарзида (Ҳолбуки, ҳамма ишга тушиб кетди) тасаввур 
қилиш мумкин. Лекин у яхлит тасаввур қилинади; у зичловчи боғловчи: ...Йиғлаш 
сенинг ҳаққинг эмас, менинг ҳаққим, ҳолбуки мен йиғламайман (А. Қодирий). 
Баъзан бош гап тўлиғича кириш иборалар мақомини олиши мумкин: Аввало 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

115 
шуки, одоб керак (Ғ. Ғулом). Бу, айниқса, бош гапнинг ҳавола бўлакдан иборат кесми 
тушиб қолганда, жуда аниқ бўлади: Гапнинг очиғи, энди яшашга у қадар ишқибоз ҳам 
эмашан (Н. Қобул). Тўғриси, журналистларга унчалик эътиқодим йўқ (Н. Қобул Энг 
муҳими ўзингизни ѐмонотлиқ бўлишдан асранг (Н. Қобул). 
Энг даҳшатлиси, бу қўлѐзмаларни ўқийдиган одамларнинг ўзи йўқ (Н. Қобул). 
Кесим эргаш гапли қўшма гапнинг Сен нима бўлсанг, бизам шу қабилидаги икки 
ҳавола бўлакли турига келсак, бу тур у қадар кенг тарқалган эмас. Бундай гаплар аслида 
қўшма гапларнинг (бюшқа тур (аниқловчи, ўррш. ўлчовдаража каби)ларидаги синтактик 
жараѐнлар натижасида юзага келган. Мазкур гапда бош гапнинг кесими шу ҳавола 
бўлаги билан, эргаш гапнинг кесими эса нима бўлсанг ҳавола бўлаги билан ифодаланган. 
Аслида бош гапнинг кесими ҳам шу бўламиз шаклида бўлиши керак, лекин бўлмоқ ҳар 
икки ўринда ҳам (нима бўлсанг — шу бўламиз) ѐрдамчи феъл бўлгани учун кейинги 
ўринда тушиб (қолган. Эргаш гапдаги нима (бўлсанг) ҳавола бўлаги билан бош гапдаги 
шу ҳавола бўлаги бир-биррни тақозо этади, ўзаро тобе алоқа юзага келган. Эга эргаш 
гапли қўшма гапларнинг тегишли тугридаги каби икки нотенг денотатив воқеа 
ўртасидаги муносабат айни қўшма гаининг мазмунини ташкил этади. Бир уимумлашган 
(предикатга кўра) денютатив воқеа иккинчи бир предикат жиҳатдая аниқ бўлмаган 
денотатив вокеанинг ичига предикат сифатида киради. Шуни айтиш керакки, ҳар икки 
денотатив вокеанинг предикати барибир аниқ айтилмайди, лекин тингловчи учун 
умумий тарзда идрок этиладиган бўлади. Қуйидаги гапларда ҳам буни кўриш мумкин: 
Сотиб олинган қул қандай бўлса, у ҳам бизга шундай эди (Ойбек). Ким ишласа, ер 
ўшаники (А. Мухтор) Ольга Петровна қаерда бўлса, ўғил ва қизлар шу ерда эди (М. 
Исмоилий). Бундай ҳолатдаги дўшма гаплардаги муайян синтактик сурилишнинг 
борлиги уларни кесим эргаш гапли қўшма гаплар сифатида талкин этиш имконини 
беради. Масалан, охирги мисолдаги қаерда — шу ерда қаршилантиришидаги ҳавола 
бўлаклар одатда ўрин эргаш гапли қўшма гапларга тегишли, аммо шу ерда бирикмаси 
айни гапда кесим синтактпк ўрнида, эди тўлиқсиз феъли ўзи мустақил кесим бўла 
олмайди. Унинг ўрнида бошқа тўлиқ феъл бўлганда, у кесим бўла оларди ва шу ерданинг 
синтактик мақомп ҳол бўларди. Унда қўшма гапни ўрин эргаш гапли қўшма гап 
еифатида баҳолаш тўғри бўларди. Лекин мазкур ўринда шундай эмас. Шунинг учун 
бундай ҳолатларни кесим эргаш гапли қўшма гап сифатида баҳолаш мақсадга мувофиқ. 
Лекин айрим тадқиқотчилар бундай қилмайдилар. Мазкур гапларни кесим зргаш гап 
сифатида эмас, балки ўрин эргаш гап деб ҳисоблайдилар
1
. 
Айтиш керакки, кесим эргаш гапли қўшма гапларнинг биринчи турида бош гап 
алоҳида олинганда маънога эга эмас, эргаш гап иккинчи турида зса илгари айтилган 
ўзаро тобеланишга кўра эса маънога эга, ҳар икки қисм ҳам алоҳида олинганда маънога 
эга эмас.