Н. Маҳмудов, А. Нурмонов Ўзбек тилининг

келганмиз (қўшиқ). 
Шахси аниқ гапларда шахс маъноси кесим шаклида н аниқ бўлганлиги учун 
субъект алоҳида шакл орқали ифодаланиши шарт бўлмайди. Фақат субъект алоҳид 
таъкидлангандагина бевосита ифодаланади. Масалан : Кўприкни биз қурдик, 
душманлар ўтди. 
Кесими биргалик нисбатидаги феъллардан ифодаланган гапларда гапнинг 
субъекти бирдан ортиқ бўлади. Бу вақтда икки хил ҳолатдаги субъектлар 
ифодаланади: 
1) бир субъектнинг ҳаракатига иккинчи субъект ѐрдамлашади: Ҳалимага 
акаси масалани ишлашди; 
2) бирдан ортиқ субъект биргаликда ҳаракат қила ди: Болалар тонггача 
суҳбатлашдилар. 
Кесими орттирма нисбатдаги феъллардан ифодаланган гапларда ҳам 
кесимдан англашилган ҳаракат ҳолат билан боғлиқ икки субъект иштирок 
этади. Бири ҳаракатни юзага чиқарувчи субъект (агенс), иккинчиси эса 
агенснинг ҳаракатни юзага чиқаришига таъсир қилувчи, сабабчи бўлувчи 
субъектии билдиради. Масалан, Она боласини ухлатди. Бундай гапларда икки 
пропозиция ифодаланади: Б о л а у х л а д и ва Она б о л а н и н г у х л а ш и г а
т а ъ с и р қ и л д и . Ш у н и н г у ч у н ҳам уларнинг шаклий ва мазмуний 
тузилиши ўртасида номутаносиблик бўлади. 
Кесими мажҳуллик нисбатидаги феъллардан ифодалангап гапларда субъект 
тушунчаси номаълум бўлади. Масалан, Бу ердан йўл чиқаришга қарор қилинди. 
Айрим вақтларда субъект тушунчаси аниқ бўлса ҳам, у иккинчи жиҳатга 
сурилиб, гапнинг кесими мажҳуллик нисбати орқали ифодаланади. Бундай 
вақтда кесими мажҳуллик нисбатидаги феъллардан ифодаланган гаплар кесими 
аниқлик нисбатидаги феъллардан ифодаланган гаплар билан бир парадигмани 
ҳосил қилади. Масалан, Вазифани бажардим — Вазифа бажарилди. 
Бундай гапларнинг шахссизликни ифодалаши бирламчи вазифаси бўлса, 
шахсни ифодалаши иккиламчи вазифасидир. 
ГАП НИНГ ГРАММАТИК ЗАМОН КАТЕГОРИЯСИ 
Гап орқали ифодаланган воқеанинг маълум замонга муносабати ва бу 
муносабатни ифодаловчи шакллар тизими гапнинг грамматик замон категорияси 
саналади Феълнинг замон шакллари гапнинг замон категориясини ифодалашда 
асос бўлади. Лекин бу нарса феълнинг замои категорияси билан гапнинг замон 
категорияси бир хил деган хулосани бермайди. 
Гапнинг замон категорияси феълнинг замон шаклидан ташқари ҳам ифодаланиши 
мумкин. Хуш келибсиз гапида келибсиз феъли турли замон шаклларида ишлатилиши 
мумкин эмас. Мен ишчиман гапида умуман феъл йўқ. Лекин гапнинг замон маъноси бор. 
Демак, гапнинг замон маъноси феълнинг замон маъноси ва уни ифодаловчи шакллар 
орқали ҳамда гап тузилиши орқали ифодаланиши мумкин.
1
Замон категорияси асосидаги гап парадигматикаси масаласи ҳам феълнинг замон 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

25 
парадигматикаси асосида белгиланмаслиги керак. 
Шунинг учун ҳам.Т.М.Ломтев жисмоний (физик) ва грамматик замон маъноларини 
фарқлайди. Физик замон маъноси нутқ пайтига қараб белгиланадиган реал замон оқими 
қисмлари бўлса, грамматик замон маъноси маълум чўзиқликка бўлинган тузилмадир. Бу 
тузилманинг бир чўзиқлигига нутқ моменти ҳам кирса, бошқалари эса бу чўзиқликдан 
(нутқ моментидан эмас) олдинги ѐки кейинги воқеа ѐки ҳодисани ифодалайди. Бунга 
мувофиқ, нутқ моменти ўтган ва келаси замонларни бирлаштирувчи нуқта эмас, балки 
бир чўзиқлик ундан олдин, иккинчи чўзиқлик ундан кейин келадиган муайян