N. Mahmudov va boshqalar. Ona tili

25-mashq. Berilgan gaplardagi tinish belgilari me’yorlariga amal qilinmagan oʻrinlarni aniqlang va ularga izoh bering.
1. Chol salmoqlab gap boshladi:
― E, xotin oʻlmaydigan odam bormi? (Said Ahmad)
(― E xotin, oʻlmaydigan odam bormi?)
2. Orif aka saratonning jazirama, kunlaridan birida, Ergashga bergan va’dasiga muvofiq, bogʻlardan xabar olgani Koʻykiga chiqib ketdi. (Asqad Muxtor)
3. Oʻzingiz xabar bermaysizmi ishqilib? ― Matkarimov xezlanib oʻrnidan turib ketdi. (Asqad Muxtor)
(―Oʻzingiz xabar bermaysizmi ishqilib?)
4. Kimingiz boʻladi, bu xotin? ― deb soʻradi dabdurustdan. (Tohir Malik)
(―Kimingiz boʻladi bu xotin?)
5. Yigitdan tayinli javob ololmasligini bilsa ham yana soʻradi: ― Kim telefon qilgandi? ― Bilmadim, mehmon keldi shekilli… (Tohir Malik)
(Yigitdan tayinli javob ololmasligini bilsa ham, yana soʻradi)
Yechim:
Adabiy me’yorlar orasida punktuatsion – tinish belgilari me’yorlariga amal qilininishi ham muhim hisoblanadi. Yuqoridagi mashqda berilgan gaplarda punktuatsion me’yorlar buzilgan o‘rinlar uchraydi. Jumladan, 1-gap – E, xotin oʻlmaydigan odam bormi? jumlasi Said Ahmadning “Uchinchi minora” hikoyasidan olingan bo‘lib, hikoyadagi asliga ko‘ra ushbu gap – E, xotin, oʻlmaydigan odam bormi? shaklida qo‘llangan, ya’ni xotin so‘zi undalma bo‘lgani bois, undan keyin vergul qo‘yilishi zarur. (Qo‘shimcha izoh: amaldagi 7-sinf ona tili darsligi (N.Mahmudov, 2017 yil) ga asosan undov so‘zlar undalmalardan oldin kelganda undan keyin vergul qo‘yilmasligi kerak. Ya’ni yuqoridagi yoyiq undalma E xotin, shaklida ishlatilishi kerak edi. Lekin hikoya aslida undov so‘z alohida ta’kid ma’nosini ifodalagani uchun, undov so‘z va undalma orasidagi vergul saqlangan). 2-gapda jazirama so‘zi sifatlovchi aniqlovchi vazifasini bajargani va uyushmagani uchun undan keyin vergul qo‘yilmaydi. 3-gapda Oʻzingiz xabar bermaysizmi ishqilib? gapining avvali dialogig nutq bo‘lgani sababli tire (–) bilan boshlanishi zarur. 4-gapda esa Kimingiz boʻladi va bu xotin birikmalarining orasida vergul qo‘yishga ehtiyoj yo‘q. Chunki bu jumlaning bo‘laklari inversiyaga uchragan xolos. Uyushiq bo‘laklar, ajratilgan bo‘laklar yoki sodda gaplar bog‘lanishi bo‘lmagani uchun vergul qo‘yilishi uchun hech qanday asos yo‘q. 5-gapda bilsa ham va yana soʻradi birikmalari orasida vergul qo‘yilishi lozim. Punktuatsion me’yorlarga asosan sa, sa ham (shart mayli qo‘shimchasi+ kuchaytiruv-ta’kid yuklamasi) qolipli gaplarda bu bog‘lovchi vositalar (uyushiq bo‘laklar yoki gaplarni bog‘lashga xizmat qiladi) dan keyin vergul qo‘yilishi zarur.