N jo'Rayevning inson va jamiyat tarqiyotida tarixning o’rni haqida reja

MASALA. Ehtiyoj – biologik va ijtimoiy yashash va faoliyat ko’rsatish uchun zarur bo’lgan narsalarga munosabat sobiq ittifoq davrida chop etilgan falsafiy lug’at, qomus va qomusiy lug’atlarda ehtiyoj, inson organizmi va shaxsiyatining yashashi uchun kerak bo’lgan narsalarga zarurat deb talqin qilingan. Ehtiyoj faqat inson organizmi uchun emas, balki o’simliklar dunyosi, korxonalar, siyosiy partiyalar, jamoat tashkilotlari va boshqa har qanday tabiiy ijtimoiy tizimlar uchun ham xos bo’lgan xususiyat hisoblangan. Bundan tashqari, organizm yoki tizim hayoti uchun zarur bo’lgan narsani ham ehtiyoj deb ta’riflab bo’lmaydi. Chunki shu narsa bilan tizim yetarli ta’minlanganda unga nisbatan zarurat yo’qoladi.

Jahon falsafa va psixologiya fanida ehtiyojlar mohiyati ikki yo’sinda izohlanadi. Bir guruh faylasuf va psixologlar ehtiyojni organizm yoki individning holati deb baholaydilar. Masalan, ochiqqan odam ovqatga ehtiyoj sezadi. Demak, shu ehtiyoj individholati tufayli yuzaga keladi deydilar ular. Boshqa guruh olimlar esa ehtiyojni individning atrof-muhitdagi anrsa va hodisalarga munosabati deb tushuntiradilar.
Bozor iqtisodiyoti inson ehtiyojlarini to’laroq qondirish, uning qobiliyati, ijtimoiy faolligini yanada kuchaytirish uchun keng imkoniyatlar yaratdi. Bular quyidagilardir:
- mehnatni tashkil etish usuli va shakllarining o’zgarganligi;
- mehnatga yangicha munosabatni rag’batlantirishga yordam beruvchi omillar;
- o’z qobiliyati, qiziqishlariga mos bo’lgan faoliyat turlarini tanlash imkoniyatining yaratilganligi;
- shaxs tadbirkorligi va ishbilarmonligining qo’llab-quvvatlanishi;
- turli mulk shakllarining vujudga kelganligi;
- shaxs erki va huquqlarining kengayganligi;
- davlat va jamoat ishlarida qatnashish imkoniyatlarining yaratilganligi;
- demokratik qadriyatlar rivoji;
- ma’naviy meros va madaniyat yutuqlaridani erkin foydalanish imkoniyatining yaratilganligi kabilardir.
Ular shaxsning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirishda uning komil inson sifatida rivojlanishida muhim ahamiyatga egadir. Mustaqillik yillarida amalga oshirilayotgan barcha islohotlar inson manfaatlari, uning ezgu maqsadlari ro’yobga chiqishini ta’minlashga ,uning barkamol sifatlar kasb etishiga qaratilgandir. Shaxs islohot natijalaridan bahramand bo’luvchigina emas, balki ularni sobitqadamlik bilan amalga oshiruvchi kuch sifatida ham yangilanish jarayonida o’zgaradi, yuksaladi, qadr-qimmat topadi va e’zozlanadi.
Insonning jamiyatdagi o’rni, qadr-qimmati borasida milliy istiqlol o’z oldiga quyidagilarni maqsad va vazifa qilib qo’yadi:
- insonning qadr-qimmatini joyiga qo’yish;
- inson uchun baxtli hayot sharoitlarini yaratish;
- insonning o’ziligini anglashi, ijtimoiy burch va vazifalarini ado etishi, sog’lom avlodlar uzluksizligini ta’minlashi, kelgusi avlodlarga yaxshi xotiralar qoldirishi va iymon-ye’tiqodi butun bo’lishi uchun qulay sharoitlar yaratish. Bunday imkoniyatlarni amalga oshirishga xalaqit beradigan nuqsonlar ham inson tabiati bilan bog’liqdir. Hozirgi qadar inson to’g’risidagi falsafiy ta’limot va qarashlarda, asosan, uning ijobiy xususiyatlariga, yaratuvchanligiga ko’proq e’tibor berib kelindi. Keyingi vaqtlarda inson borlig’ining salbiy jihatlari ham tahlil qilina boshlandi.
Mustaqillik yillarida inson tabiatini chuqurroq o’rganish va undagi salbiy mayillarni bartaraf etishga yordam beradigan falsafiy qarashlarga ehtiyoj vujudga keldi. Shuni ta’kidlash joizki, ayrim kishilar millat, Vatan, xalq manfaatlariga zid ravishda jamiyatdagi mavjud qonun-qoida va me’yorlarni paymol etib, ko’proq g’arazli maqsadlarini amalga oshirishga va turli ixtiloflarni keltirib chiqarishga harakat qiladi. Shunday niyatlar yo’lida hatto jinoiy guruhlarga birlashadilar, jamiyat taraqqiyoti uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgan davlat dasturlarini amalga oshirishga to’sqinlik qiladilar. Shuningdek, ular milliy totuvlik,tinchlik va barqarorlikka raxna soladi, ma’naviy-axloqiy muhitni buzadi, kishilarning ijtimoiy adolatga bo’lgan ishonchini susaytiradi, barkamol insonni voyaga yetkazishga qarshilik ko’rsatadi.
O’zbekistonda o’tkazilayotgan islohotlar inson manfaatlarini ko’zlab amalga oshirilayotganligi xususida Prezidentimiz I.A.Karimov shunday deb ta’kidlaydi: «Davlat qurulishi va uning taraqqiyoti, jamiyatning demokratik yangilanishi, iqtisodiyotimizni rivojlantirish va erkinlashtirish, ma’naviy-ma’rifiy ishlar bilan bog’liq bo’lgan, qisqacha aytganda, oldimizda turgan barcha muammo va vazifalarni yechishda «Islohot islohot uchun emas, avvalo nson uchun, inson manfaatlarini ta’minlash uchun» degan teran ma’noni aslo unutmasligimiz kerak».¹²
Haqiqatdan ham mamlakatimizda amalga oshirilayotgan barcha islohotlarning markazida inson manfaatlari yotadi. Odat tusiga kirib qolgan bir an’ana, ya’ni har qaysi yilga nom berishda, avvalo, inson va uning manfaatlarini ta’minlashni, mamlakatimizda tinchlik va osoyishtalik, mehr-oqibat, insonparvarlik muhitini mustahkamlashni, ko’pchilikni o’ylantirayotgan dolzarb muammolarni halqilishni va amalga oshirishni jamiyatimiz uchun ustuvor vazifa qilib belgilab olinganligi ham diqqatga sazovordir.
Shaxs erkinligi demokratik qadriyatlar tizimida alohida o’rin tutadi. Erkinlik–insonning intellektual-ma’naviy kamolotga erishuvining zarur sharti, anglanganligidir. Erkinlik tufayligina inson yaratuvchilik qobiliyatini namoyon etadi, shaxsiy ma’suliyat va insoniy burchini to’la his etadi. Shaxs erkinligi avvalo, axloqiy, so’z, vijdon, matbuot erkinligida ro’yobga chiqadi. Demokratik jamiyat shaxs erkinligini ta’minlashning huquqiy asoslarini yaratish bilan cheklanib qolmay, ilm-fan, san’at, din, huquq va h.k. larni rivojlantirishga alohida e’tibor beradi.
Shu o’rinda Prezidentimiz I.A.Karimovning quyidagi fikrlarini keltirmoqchimiz: «Bugun inson huquqlari va manfaatlari, ularni har tomonlama himoyalash va ta’minlash, jamiyatni demokratlashtirish va erkinlashtirish yo’llari haqida gapirar ekanmiz, bu mavzu dunyoda har doim, ayniqsa, so’nggi paytlarda eng o’tkir va dolzarb masalaga aylanib borayotganini yaqqol kuzatish mumkin va buni tabiiy hol, deb qabul qilishimiz kerak».¹³ Buni tushunib olish bugungi kunda inson huquqlari va erkinliklarini ta’minlash o’ta dolzarb masala bo’lib kelayotganligini hayotni o’zi taqozo etmoqda. «Yerkinlik» tushunchasi har qanday shaxsga nisbatan emas, balki o’z xatti-harakati, xulq – atvori va faoliyati uchun javobgarlikni his etadigan, ma’naviy jihatdan barkamol insonga nisbatan qo’llaniladi: Jamiyatning ma’naviy salohiyati yusalib borgani sari, kishilar erkinlikka o’z boshimchalik, nimani xoxlasa shuni qilish deb emas, balki ma’naviy – intellektual rivojlanish imkoniyati deb qaraydilar. Bozor munosabatlari sharoitida kishilarning xulq-atvori va faoliyatini boshqarishda huquqiy normalar muhim rol o’ynay boshlaydi. Bozor munosabatlariga o’tish sharoitida inson qobiliyatlari to’laroq namoyon bo’ladi. Ijtimoiy tabaqalanish jarayonida kishilarning boy va qshshoq guruhlarga ajralishi tabiiy qonuniy jarayondir. O’zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning eng muhim xususiyati – aholining muayyan qismining ijtimoiy himoyalanishida, ko’p bolali oilalar, nafaqaxo’rlar, talabalar va nogironlarning davlat tomonidan himoyalanishida, ijtimoiy adolatning qaror topishida yaqqol namoyon bo’layapti.
Kishilarning boqimandalik kayfiyati, tafakkur turg’unligidan ozod bo’lishlari, o’zgargan yangi iqtisodiy sharoitga moslashishlari, o’z bilimi va mahoratini oshirishlari uchun g’amxo’rlik qilish iqtisodiy islohotlarning insonparvarlik yo’nalishiga ega ekanligidan dalolat beradi. Iqtisodiy islohotlar va bozor munosabatlariga o’tish sharoitida aholini kuchli ijtimoiy himoyalash tamoyili Prezident Islom Karimov tomonidan ishlab chiqilgan o’zbek modelining muhim jihatlaridan biridir. Inson mohiyatini falsafiy bilish ulkan tarbiyaviy ahamiyatga ham ega. Inson falsafasi har bir yangi tarixiy davrda inson mohiyati, uning jamiyatda tutgan o’rni va ahamiyatini chuqurroq anglashga yordam beradi. Insonga xos xususiyat va fazilatlarni bilish orqali talaba o’zida shunday sifatlarni shakllantirishga intiladi.
Bunday fazilatlar falsafa va boshqa ijtimoiy fanlarni o’rganish va umuman, ta’lim-tarbiya jarayonida shakllanadi. Zamonaviy bilim va yuksak insoniy fazilatlarni egallash orqali O’zbekistonda ozod obod jamiyat qurish vazifalari uyg’unligini ta’minlashga erishish butun ta’lim-tarbiya ishimizning bosh mezoni va uning oldida turgan muhim vazifadir.

1^ Қаранг: Иброҳимов А., Султонов Х.,Жњраев Н. Ватан туйғуси. Т., 1996 й., 94-бет.

2^Қаранг: Каримов И. Фалсафа фанидан ваъз (лекция) матнлари. Тошкент, 2003 йил, 115-116-бетлар.

3^Ислом Каримов. Ўзбекистон: миллий истиҚлол, иҚтисод, сиёсат, мафкура. 1-жилд. Т., 1996 й.ғ 40-41, 64-бетлар.

4^Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. -Т.: Шарқ, 1998.-Б.10

5^Каримов И. Юксак маънавият- енгилмас куч.-Т.: Маънавият, 2008. –Б. 4.

6^Жўраев Н. Тарих фалсафасининг назарий асослари-Т.: Маънавият, -Б.186.

7^Философский энциклопедический словарь. – М.: Современный литератор, 1989. – 700-б.

8^Қаранг. Ҳотамий С.М. Ислом тафаккури тарихидан.-Т.: Маънавият, 2003. –Б.263

1¹Беруний А. Танланган асарлар. 1-жилд. -Т.: Фан, 1968 –Б.50

9^Қаранг: Иброҳимов А., Султонов Х.,Жњраев Н. Ватан туйғуси. Т., 1996 й., 94-бет.

10^Қаранг: Каримов И. Фалсафа фанидан ваъз (лекция) матнлари. Тошкент, 2003 йил, 115-116-бетлар.

11^Ислом Каримов. Ўзбекистон: миллий истиҚлол, иҚтисод, сиёсат, мафкура. 1-жилд. Т., 1996 й.ғ 40-41, 64-бетлар.

12^Каримов И.А. Инсон, унинг ҳуҚуҚ ва эркинликлари ҳамда манфаатлари – энг олий Қадрият. Т., 2005 йил, 6-бет.

13^Каримов И.А. Инсон, унинг ҳуҚуҚ ва эркинликлари ҳамда манфаатлари – энг олий Қадрият. Т., 2005 йил, 11-бет.