N jo'Rayevning inson va jamiyat tarqiyotida tarixning o’rni haqida reja

M.Veber. Maks Veber (1864-1920) o’z sosiologik qarashlarida Rikkertning borliq va ongning o’zaro aloqasi zamirida subyektning qadriyatga bo’lgan muayyan munosabati yotadi, degan g’oyasiga tayangan. Shunga muvofiq Veber tahlil qilinayotgan materialning iqtisodiy, diniy va axloqiy qadriyatlar bilan o’zaro nisbatini aniqlash lozim deb hisoblagan. O’zining «Protestantcha axloq va kapitalizm ruhi» asarida Veber dastlab Niderlandiya, Angliya va AQShda vujudga kelgan sanoat kapitalizmining qaror topishiga protestantcha axloq qadriyatlarining ta’sirini tahlil qiladi. U hozirgi zamon xo’jalik hayotida hukm surayotgan kapitalizmning o’ziga xos xususiyatiga mos keladigan xo’jalik yurituvchi subyektlar – tadbirkorlar va ishchilar shakllanishi natijasida vujudga kelganini qayd etadi. Veber tarixiy materializmning g’oyalar iqtisodiy munosabatlar ustqurmasi sifatida yuzaga kelgan, degan «sodda» tasavvurlariga to’g’ridan-to’g’ri e’tiroz bildiradi va aksincha, kapitalizm «ruhi» uning vujudga kelish omili bo’lgan, deb hisoblaydi.
U kapitalizm modelini kapitalistik naf ko’rishga oqilona intilishdan keltirib chiqarishga harakat qiladi. Veber rasionalizm tamoyillari G’arb madaniyatining barcha hodisalarida: fanda, san’atda, monumental qurilmalar yaratish konstruktiv tamoyillarida hukm surishini qayd etadi. Oqilona ishlab chiqilgan konstitusiya, huquq, oqilona yaratilgan qoidalarga qarab mo’ljal oladigan mutaxassis-amaldorlardan iborat siyosiy institut sifatidagi davlat faqat G’arbda mavjud. Ammo rasionalizm qadriyatlarini amalga oshirishning eng oqilona ifodasi tadbirkorlik sohasida mujassamlashgan: ishlab chiqarishning kommersializasiyalashuvi, buxgalteriya hisoboti, chayqovchilikni oqilonalashtiruvchi qimmatli qog’ozlar va birjalar, mehnatni oqilona tashkil etish va h.klardir.
O’zining boshqa bir qator asarlari, chunonchi: «Tushunuvchi sosiologiyaning ba’zi bir kategoriyalari haqida», «Jahon dinlarining xo’jalik axloqi», «Xo’jalik va jamiyat», «Xo’jalik tarixi»da Veber ijtimoiy harakat va uning motivasiyasi tushunchasini ta’riflab berdi. Borliqni tushuntirish uchun u «ideal tiplar» metodologiyasini yaratdi va undan foydalandi. Veber fikriga ko’ra, ijtimoiy organizm hujayrasi hisoblanadigan ijtimoiy harakat ikki omil: subyektiv motivasiya va boshqalarga qarab mo’ljal olishni o’z ichiga oladi. U ijtimoiy harakatning oqilona maqsadli ijtimoiy harakat, oqilona qadriyatli ijtimoiy harakat, affektli ijtimoiy harakat va an’anaviy ijtimoiy harakat kabi tiplarini farqlaydi.
O’zining ijtimoiy harakat konsepsiyasini Veber hokimiyatni tushunishga nisbatan ham tatbiq etadi. O’zgalarning umidlariga qarab mo’ljal olish ijtimoiy harakatning muqarrar belgisi bo’lgani bois, hokimiyat siyosiy munosabatlarda ishtirok etuvchi tomonlarning o’zaro umidlarini nazarda tutadi. Shu holdagina hokimiyat qonuniylik kasb etadi: boshqarayotganlar o’z buyruqlariga bo’ysunishlariga umid qiladilar; boshqarilayotganlar esa oqilona buyruqlarni kutadilar. Veber qonuniy davlatlarning: ish vakolatlari qonuniy belgilanishining majburiyligiga bo’lgan ishonchga ko’ra hukmronlik; muayyan xulq-atvorga ko’nikish bilan belgilangan hukmronlik; xarizmatik hukmronlik kabi uch tipini farqlaydi. Boshqaruvning oqilona-byurokratik tipi vujudga kelishi bilan bog’liq bo’lgan hokimiyatning namunaviy-oqilona tipini Veber hokimiyat ideali deb hisoblagan.
XX asrda M.Veber ilgari surgan tarixiy jarayonning teng huquqli omillari ta’siri haqidagi g’oyasi asoslab berildi. Ijtimoiy rivojlanishning hozirgi bir qancha nazariyalari texnika, sanoat, axborot tizimlari, kommunikasiya, globallashuv kabi omillarni birinchi o’ringa qo’yadilar.