Н.Қ. ЙЎлдошев, В. И набоков, О. А. Арипов, О. АҲмедов

1.2. Менежментнинг илмий мактаблари 
Бошқарув фикри ғоятда номунтазам ҳолда ривожланган. Бир неча 
ѐндашувлар мавжуд бўлиб, улар баъзида бир бирларига мос келганлар, 
баъзида эса бир бирларидан анча фарқланганлар. Одамлар ва техника 
бошқарув 
объектлари 
бўлганлар, 
шунинг 
учун 
бошқарувдаги 

---

13 
муваффақиятлар кўпроқ бошқа соҳалардаги муваффақиятларга боғлиқ 
бўлганлар. Жамият, техника ривожлангани сари бошқарув бўйича 
мутахассислар ташкилот фаолиятига таъсир кўрсатувчи омиллар ҳақида 
била бошлаганлар.
Бундан ташқари, дунѐ илмий-техника тараққиѐт билан асосланган тез 
ўзгаришларнинг майдонига айланган ва кўп мамлакатларнинг ҳукуматлари 
бизнесга нисбатан ўз муносабатларини борган сари қатъийроқ белгилай 
бошлаганлар. Бу омиллар бошқарув соҳасидаги тадқиқотчилар ташкилот 
фаолиятига таъсир кўрсатувчи ташқи кучлар мавжудлигини ҳис қила 
бошлашларига таъсир кўрсатганлар. Бунинг муносабати билан янги 
ѐндашувлар ишлаб чиқилган. Бошқарув фанини ривожланишига катта ҳисса 
қўшган тўртта асосий ѐндашувларни ажратиш мумкин. 
Ҳаммадан аввал, бошқарувда ҳар бир мактабларни ажратиш 
нуқтаи назардан ѐндашув. У, ўз навбатида бошқарувни ҳар бир нуқтаи 
назардан кўриб чиқувчи қуйидаги бешта мактабни олади: илмий бошқарув, 
маъмурий бошқарув, инсоний муносабатлар, ҳулқ ҳақидаги фан, ҳамда 
бошқарув фани, ѐки миқдорий усул. 
Илмий бошқарув мактаби (1885-1920). Бутун дунѐда “Мактабни 
илмий ташкил қилиш” номи билан кенг машҳур бўлган бу мактабни вужудга 
келиши ва ривожланиши ХХ асрнинг бошларига тўғри келади. Бу 
мактабнинг бошида америкалик мухандис-тадқиқотчи Ф.Тейлор (1850-1915) 
турган, у ўзининг кундалик ишида унумдорлик ва самарадорликни ошириш 
мақсадида ишлаб чиқариш ва меҳнатни фаоллаштириш муаммоларини ҳал 
қилган. Унинг таълими менежмент замонавий концепциясининг асосий 
назарий мактаби бўлган. Бу мактабнинг кўзга кўринган вакиллари: 
Л.Гилберт, Ф.Гилберт, Г. Эмерсон, А.Гастев (Россия)лардир. 
Ф.Тейлор ўз номини бутун дунѐга машҳур қилган қуйидаги китобларни 
ѐзган. “Келишув тизими” (1895), “Цех менежменти” (1903), ва “Илмий 
менежмент тамойиллари” (1911). Ф.Тейлор ўз асарларида капитал ва меҳнат 
манфаатларини бирга қўшиш, “капиталистик корхоналарда ҳамкорлик

---

14 
фалсафаси”ни амалга оширишга ҳаракат қилган. У томонидан ишлаб 
чиқилган меҳнатни жадаллашувини таъминловчи усул турли мамлакатлар 
бошқарувчиларида катта шўъбаиқиш уйғотган. 
Ф.Тейлор илмий бошқарувни мухандислар тури бўйича саноат меҳнати
соҳасига айлантиришга жонбозлик қилган. Унинг тизими меҳнатни 
ижрочилар меҳнати ва фармойиш берувчилар меҳнатига тақсимлаш 
тамойилини изчил ўтказишдан иборат бўлган. Ишлаб чиқариш тизимида 
йўлга қўйилган механизм каби ишловчи ҳар хил ходим ўзининг вазифалари 
учун жавобгар бўлиши керак. Бунда ходимлар турларини ишлар турларига 
мос келишига эришишга ҳаракат қилиш керак. 
Ф.Тейлор илмий менежментга ташкилотни ишлаб чиқариш ва иқтисодий 
мақсадларига эришиш учун барча ходимлар манфаатларини уларнинг 
фаровонлигини ўсиши ва хўжайинлар ва маъмурият билан яқиндан 
ҳамкорликни йўлга қўйилиши туфайли яқинлашувининг ҳақиқий воситаси 
сифатида қараган. У, агар илмий менежмент тизими тўлиқ ҳажмда қабул 
қилинса, бу нарса томонлар ўртасидаги барча баҳслар ва зиддиятларни ҳал 
қилади деб ўйлаган. 
Шундай қилиб, ушбу мактаблар учун қуйидаги аломатлар хосдир: 
- маъмурият ҳал қилиши керак бўлган вазифаларни белгилаш; 
- субъетивизм ва авторитар усулларни илмий қоидаларга алмаштириш; 
- бошқарувни саноат меҳнати соҳасига айлантириш; 
- меҳнатни 
тақсимлаш ва ихтисослаштириш, ходимларни тор 
вазифаларни бажаришга йўналтириш; 
- фаолиятни қатъиан тартибга солиш; 
- вазифаларни бажариш учун энг яхши, энг тўғри бажарадиган 
ходимларни мақсадга қаратилган холда танлаб олиш, уларни ўқитиш; 
- хўжалик вазифаларини ҳал қилишнинг энг яхши усулларини белгилаш 
учун илмий таҳлилдан фойдаланиш; 
- ишларни режалаштириш; 
- ходимларни рағбатлантириш. 

---

15