N. J. Toshmanov rivojlanish biologiyasi

Hujayra  evolyutsiyasi.
  Eukariot  hujayralar  prokariot  hujayralardan  hosil 
bо„ladi. Eukariot hujayrasining hosil bо„lishi haqida bir necha nazariyalar mavjud. 
Shulardan  biri  Margulisning 
hujayralar  simbiozi
  nazariyasidir.  Simbiotik 
nazariyaga  kо„ra  eukariot  hujayralarining  har  bir  tuzilmasi  qadimiy  prokariotlar 
ajdodi  hisoblanadi.  Bu  nazariyaga  kо„ra  evolyutsiyaning  ilk  bosqichida  bijg„ish 
hisobiga  yashovchi  ayrim  prokariotlar  aerob  bakteriyalarni  fagotsitoz  qilgan, 
ammo  ular  saqlanib,  fagotsitoz  qilgan  hujayra  bilan  birgalikda  yashayvergan. 
Buning  natijasida  aerob  va  anaerobdan  iborat  birga  hayot  kechiradigan  yagona 
tuzilma  shakllana  borgan.  Bunday  simbiotik  jarayon  ikkala  organizm  uchun  ham 
foydali bо„lganligidan, ular birgalikda yashab ketganlar va bu holat irsiyatga ham 
о„tgan.  Bunday  simbiotik  holat  tabiatda  ham  uchrab  turadi.  Masalan,  ayrim 
amyobalar  mitoxondriyaga  ega  bо„lmasa  ham  о„zlarida  organik  moddalarning 
aerob parchalanishini ta‟minlovchi bakteriyalarni saqlaydi: fotosintez jarayoni rо„y 
beruvchi aerob organizmga – kо„k yashil suv о„tiga eukariot hujayra hosil qiluvchi 

---

25 
 
dastlabki  tuzilma,  deb  qaraladi.  Hujayra  mitoxondriyasining  bir  qadar  avtonom 
tuzilma ekanligi simbiotik nazariyaning tо„g„riligidan dalolatdir. 
Ma‟lumki,  mitoxondriya  о„zining  xususiy  genetik  apparatiga  ega  bо„lib, 
unda  hujayraga  bog„liq  bо„lmagan  holda  reproduksiya  jarayoni  rо„y  beradi. 
Mitoxondriya 
va  bakteriya 
membranalari 
umumiy 
xususiyatlarga 
ega. 
Mitoxondriya DNKsi gistonlardan xoli bо„lib, bakteriyalarniki kabi halqasimondir. 
Shunga qaramay simbiotik nazariya ham eukariotning kelib chiqishini tо„laligicha 
izohlab  bera  olmaydi.  Chunki  mitoxondriyaning  kо„pgina  oqsillari  hujayra 
yadrosida  kodlanadi;  yadro  va  mitoxondriya  membranalarining  ikki  qavatliligi 
tо„la izohlanmaydi. 
Eukariot  hujayrasining  paydo  bо„lishidagi  ikkinchi  nazariya 
invaginatsiya
 
nazariyasidir.  Ushbu  nazariyaga  kо„ra  eukariot  hujayra  yagona  aerob  prokariot 
hujayradan kelib chiqqan. Ibtidoiy aerob prokariot hujayra membranasida botiqlik 
paydo  bо„lgan  va  u  keyinchalik  tashqi  membrana  bilan  bog„langan  kо„p 
membranali  tuzilmalar  hosil  qilgan.  Bu  membranalar  aerob  oksidlanishni 
ta‟minlovchi  fermentlarga  ega  bо„lib  borgan  (ayrim  qismlarida  fotosintezni 
ta‟minlovchi  tanachalar  vujudga  kelgan).  Hujayraning  ma‟lum  qismi  oksidlanish 
va  fotosintez  xususiyatini  yо„qotib,  murakkab  genetik  apparatga  ega  bо„la 
boshlagan;  membrananing  davomiy  invaginatsiyasi  natijasida  mitoxondriya  va 
yadroning murakkab (2 qavatli) qobiqlari yuzaga kelgan. 
Bir  milliard  yillar  muqaddam  eukariot  hujayraning  paydo  bо„lishi  bilan 
evolyutsiyaning  sifat  jihatdan  yangi  bosqichi  ya‟ni  birlamchi  eukariot  hujayradan 
birlamchi murakkab organizm va nihoyat odam paydo bо„lgan. Eukariot organizm 
hujayralarida  irsiy  material  murakkab  xromosomalarda  mavjud  bо„lib,  u 
sitoplazmadan  biologik  membrana  bilan  ajralgan  tuzilma  –  yadroda  joylashgan. 
О„simlik va hayvon organizmlari eukariot hujayralaridan iborat. 
О„simlik va hayvon hujayralari tuzilishiga kо„ra, umumiy о„xshashlikka ega 
bо„lgani holda yana о„ziga xos, muhim ayrim xususiy farqlari ham bor. О„simlik 
hujayralari  (sillyulyar)  qobiqqa  о„ralgan  bо„lib,  vakuolalar,  plastidalar,  kraxmal 
kiritmalarini tutishi bilan hayvon hujayralaridan farqlanadi. 

---

26