N iz o m IV n o m id a g I t o s h k e n t d a V l a t pe d a g o g ik a universiteti umumiy psixologiya

X a r a k te m in g sh ak llan ish i
Organizm ning nasliy xususiyatlari xarakter xususiyatlarining paydo bo'lishidagi 
shartlardan bindir. Xarakter xususiyatlan irsiyatning biologik qonuniyatlan bilan 
emas, balki ijtimoiy qonuniyatlar bilan belgilanadi (egizaklar). Egizaklar tem peram ent 
xususiyatlari jihatdan o'xshasalar ham xarakter xislatlari bir-bindan farq qiladi. 
Xaraktem ing har bir xususiyati shaxs munosabatlari bilan bog'liqdir. Lekin, shaxs 
munosabatlari o 'z navbatida ijtimoiy munosabatlar bilan belgilanadi. Kishining 
xarakteri tug'm a, doimiy va o'zgarm aydigan narsa emas. Hech bir bola mehnatsevar 
yoki dangasa, rostgo'v yoki yolg'onchi, qo'rqoq yoki jasur b o'lib tug'ilm aydi. Har bir 
odam ning xarakteri, temperamenti asosida, ijtimoiy muhit ta'siri bilan, tarbiya, amaliy 
faoliyat jarayonida va kishining o ‘z-o'zini tarbiyalashi bilan taraqqiy qilib, o 'zg a n b
boradi. Xaraktem ing taraqqiyoti kishining irodasi, aql-idroki va hissiyotlarining 
nvojlanib borishi bilan mustahkam bog'liqdir.
Kishining butun hayoti davomida uning xarakteri tarkib topishiga ijtimoiy muhit, 
avvalo shu kishi bilan birga yashab turgan va ishlab kelgan jam oa katta ta'sir
77

---

ko'rsatadi Kichik bolalarda xaraktem ing tarkib topishida taqlidnm g roll katta. Bolalar 
ota-onasiga, yaqin kishilariga va kattalarga o'xshashlikka harakat qiladi. Ular 
kattalam ing yurish-turishlari, dasturxon atrofida o'zini tutishi va boshqalarga taqlid 
qiladilar, kichiklar va jonivorlarga munosabatlarini kuzatadilar. Ota-onalar va 
o'qituvchilar, umuman katta yoshdagilar ham masi o 'zlariga ham e ’tibor bilan 
qarashlaru o 'zlarida ijobiy xarakter xislatlanni har doim tarbiyalab borishlari lozim.
Bolalarda ijobiy, irodaviy va ahloqiy sifatlam i tarbiyalab yetkazm oq uchun ota- 
onalar va tarbiyachilam ing o'zlari bunday sifatlarga ega bo'lishlari lozim. 
X araktem ing o 'sishida tarbiya va o 'z-o 'z in i tarbiyalashning roli katta. O 'sib 
kelayotgan yosh avlodning xarakteri, avvalo oilada va maktabda tarbiyalanadi. 
Bolalam ing 
xarakterim 
tarbiyalashda 
katta 
m a’suliyatli 
vazifa 
ota-onalar, 
o'qituvchilar va bolalar bog'chasi tarbiyachilari zim m asiga tushadi. Xaraktemi 
tarbiyalashda pedagog bolaning temperam enti ijobiy va salbiy tomonlarini yaxshi 
bilishi lozim. Xaraktemi tarbiyalash, jum ladan, tem peram entning ijobiy tomonlarini 
o 'stinshdan, uning salbiy tomonlarini yo'qotishdan va bu salbiy tomonlarni 
xaraktem ing ijobiy xislatlan bilan alm ashtinshdan iborat 
X araktem ing salbiy 
tomonlarini yo'qotish, ijobiy tomonlarini tarbiyalash uchun tarbiyalanuvchinm g o 'z
tem peram entini o'zi idora qilishiga o'rgatishi lozim. O z temperam entini ldora qila 
bilish xaraktem ing ijobiy xislatidir.
Bola xarakterining tarkib topishida jam oaning tarbiyalovchi roll nihoyatda katta 
Inson yakka, bir-biridan ajralgan tarzda hayot kechirmaydi, muayyan jam oada, ya'ni 
muayyan oilada, maktabda, sexda va hokazolarda hayot kechiradi Jamoa shaxs bilan 
jam iyat o'rtasidagi bog'lovchi bo'g'indir. Har bir o'qituvchi va tarbivachi bola 
xarakterining ayrim xislatlanni tarbiyalashda faqat jam oa orqali ta ’sir qilib, ijobiy 
natijalarga enshishi mumkin.
X araktem ing tashabbuskorlik, q afiyatlilik, dadillik, sabotlilik singan ijobiy 
xislatlari bolalar bog'chasida o'yin faoliyatida tarkib topa boshlaydi. T o 'g 'ri 
uyushtirilgan maktab jam oasi sharoitida o ‘quvchilarda uyushqoqlik, intizom, 
saranjom -sarishtalik, o 'z-o 'z in i tuta bilish, o 'zini idora qilish, o'zig a nisbatan 
talabchan bo'lish kabi xarakter xislatlan tarbiyalanib yetishadi. Kishi jam oada bir-bir 
bilan aloqa qilish jarayonida boshqalarning va o'zining xarakter xususiyatlanni bilib 
oladi. X araktem i bir xili ijobiy, boshqa bir xili salbiy ekanligini ajratib oladi. Bunday 
sharoit kishini o 'z xarakterini o'zi tarbiyalash, jum ladan, o 'z xarakterim qaytadan 
tarbiyalashni y o 'lg a soladi
Har bir kishi ma lum voshdan boshlab o 'z xarakteri va uning sifatlari uchun o 'zi 
javobgardir. O 'z xarakterini tarbiyalashda kishi avvalo yaxshi fazilatlarini k o 'zd a 
tutm og'i lozim. O 'z kam chiliklariga lqror bo'lish kamchiliklarini yo'qotishga 
boshlaydi.