|
Q o b iliy a tla r tarkibi
Q obiliyatlar sifatida ro'yobga chiqadigan psixik xislatlar m ajm uasining tuzilishi
yaqqol va alohida faoliyat talabi bilan belgilanganlik tufayli har qaysi turdagi
faoliyatlar uchun o 'zig a xos tarzda qo'yilishi aynan haqiqatdir. Buning uchun ayrim
m isollami tahlil qilib o'tam iz.
1)
Matematik qobiliyat
matematik materiailam i umumlashtirish, mulohaza
yuritish jarayonini qisqartirish, matematik ish amallarim kam aytirish, masalani idrok
qilish bilan natijasi o 'rtasida aloqa o'rnatish, to 'g 'ri va teskan fikr yuritishdagi
yengillik, unumhlik. masala yechishda fikr yuritishni epchilligi kabilar.
2)
Adabiy qobiliyat
nafosat hislarining yuksak taraqqiyoti darajasi xotirada yorqin
ko'rgazm ali
obrazlam ing jonligini,
«til
zehni»,
behisob
xayolan
ruhiyatga
qiziquvchanlik,
intiluvchanlik
va boshqalar.
Ajratib ko'rsatilgan
qobiliyatlar
tarkibidan ko'rinib turibdiki, matematik va adabiy qobiliyatlar o'zaro bir-biriga
o'xsham agan manbalari bilan tafovutga egadir
80
Q o b iliy a tla rn in g tab iiy asoslari
Q obiliyatning tug'm aligini inkor qilish absolyut tabiatga ega emas. Psixologiyada
qobiliyatning tu g 'm a ekanligini tan olinm as ekan, bu bilan m iyaning tuzilishi bilan
bog'liq bo'lgan differensial xususiyatlam ing tug'm aligini inkor qilmaydi. Q obiliyat
taraqqiyotining dastlabki tabiiy sharti sifatida nam oyon bo'ladigan m iya tuzilishining
sezgi a ’zolariga va funksional xususiyatlariga
layoq at
deb ataladi. Layoqat ko'p
qirralidir. Shaxs tomonidan qo'yilgan talablarning tabiatiga bog 'liq ravishda aynan bir
xil layoqatlar asosida har xil qobiliyatlar nvojlanishi mumkin.
F A Gallning fikricha, odam ning ham m a qobiliyatlan “aql” va “qobiliyat” sifatlari
miya yarim sharlanda o'zining maxsus qat'iy m arkazlanga ega, y a ’ni bu sifatlam ing
taraqqiyot darajasi miya tegishli qism larining miqdoriga to 'g 'rid a n -to 'g 'ri bog'liqdir.
Shuning uchun odam ning kalla suyagiga bir qarash yoki boshidagi do'm boqchalam i
shunchaki paypaslab ko'rish orqali go 'y o odam ning qobiliyatlarini aniqlasa bo'ladi.
Layoqatning m iya miqdori, massasi va og'irligiga bog'liqhgi haqidagi faraz ham
bekor qilingan. Katta yoshdagi odam miyasining o 'rtacha og'irligi 1400 gramm ga
yaqin bo'ladi. U.S. Turgenev miyasining og'irligi 2001 gramm, D G Bayronniki 1800
grammni, mashhur ximik Yu Libixniki 1360 grammni, yozuvchi Afransniki 1017
gramm tashkil qilgan. Eng katta miya aqliy jihatdan nuqsoni bor odam ga taalluqli
ekanligi amqlangan.
1675 vilda F.Galtonning "Talanm ing irsiyatga bog'liqligi qonunlari va oqibatlan”
degan kitobi nashr erildi Bunda m uallif bir necha yuzlab m ashhur kishilarning
qarindoshlik aloqalarim o'rganib, talant ota-onadan irsiyat yo li orqali o'tadi degan
xulosaga kelgan. Biroq Galtonning xulosalan ilmiy jihatdan asoslanm agan edi. Baxlar
oilasida musiqaga bo'lgan talant dastavval 1550 yilda m a’lum bo'lgan. Bu talant 1800
yillarda vashagan qandaydir Regina Susanadan so'ng tamom bo'lgan. Umuman
Baxlar oilasida 57 dan ko'p musiqachi bo'lgan. U lam ing 20 tasi mashhur bo'lgan.
Bend degan sknpkachilar oilasida 9 ta mashhur musiqachi bo'lgan. Goydon
oilasida 2 ta m ashhur musiqachi bo'lgan. K o'pchilik hollarda mashhur odam lam ing
nasl-nasablarini o'rganish biologik irsiyatdan emas, balki hayot sharoitining nasdan
naslga o'tishidan, y a rn qobiliyatlar taraqqiyotiga yordam berishdan ekanligi m a’lum
bo'ladi
XX asm ing ikkinchi yarm ida paydo bo'lgan layoqatni miyaning nnkrotuzilishi va
sezgi a'zolari bilan bog'lovchi faraz mahsuldor bo'lib hisoblanadi. M iya hujayralarim
tadqiq etish iste’dodli nerv hujayralanning morfologik va funksional xususiyatlarida
farq
borligini
aniqlash
mumkinligi
faraz qilinadi.
Layoqatlar
bilan
nerv
jarayonlarining ayrim differensial xususiyatlari hamda oliy nerv faoliyatining tiplari
o'rtasida bog'liqlik mayjudligi to 'g 'risid a faraz ham haqiqatga yaqindir.
Rus psixologi B.M .Teplov va uning shogirdlari ishlarida oliy nerv faoliyati
tiplarining xislatlari ta ’siri tufayli shaxs qobiliyatlarming tuzilishida qandaydir sifat
xususiyatlari paydo bo'lishm i aniqlashga urinishgan. Jumladan, nerv tizimining
alohida sezgirligi m a’lum qobiliyat nishonasi sifatida vujudga kelishi mumkin.
Yuqoridagi m ulohazalarga asoslangan holda xulosa qilish mumkinki, qobiliyat va
layoqatlar tabiiy zaminga bog'liq b o ‘lsa-da, lekin ular faqat tabiatning in'om i emas,
balki
msoniyat tarixiy taraqqiyotining bebaho mahsulidir.
Xuddi
shu bois
qobiliyatlarning namoyon bo'lishi shaxslar tomonidan ijtimoiy ehtiyojlami qondirish
81
davom ida ijtimoiy shartlangan bilimlar va ko'm km alarm tarkib toptm shning yaqqol
usullanga bevosita bog'liqdir Shuning uchun qobiliyatlar taraqqiyotinm g uzluksiz
ta ’lim tizim iga bogMiq ekanligini ta'kidlab o tis h muhim aham ivatga ega.
Do'stlaringiz bilan baham: |
