N iz o m IV n o m id a g I t o s h k e n t d a V l a t pe d a g o g ik a universiteti umumiy psixologiya

k u z a tish va k u za tu v ch a n lik
Idrokmng o ‘ziga xos ju d a muhim xususiyatlari dan yana biri kuzatuvchanlikdir. 
Umuman olganda idrok jarayonining ham masi kuzatish bilan har doim uzviy bo g ‘liq 
Chunki odam idrok qilayotganida nimanidir kuzatadi 
Lekin ixtiyorsiz idrok 
jarayom dagi kuzatiladigan narsa va hodisalar odam ning esida saqlanib qola bermaydi.
Kuzatishning m uvaffaqiyati oldindaii qo'yiladigan tayyorgarlikka, kishining bilim 
va tajnbalanga, diqqatining kuchiga va fikrlash faolligiga bog‘liq. Kishining rejali, 
tizimli va davomli ixtiyoriy idrok qihsh qobiliyatmi 
k u za tu v ch a n lik
deyiladi. 
Kuzatuvchanlik shaxsning shunday xislatidirki, bunda u narsa va hodisalam ing unga 
bilinmaydigan muhim xarakterli xususiyatlanni payqay oladi.
Akademik I.P.Pavlov kuzatuvchanlikning ilmiy bilimdagi ahamiyatiga yuksak 
baho bergan. 
U Sankt-Peterburg vaqinidagi 
Pavlova shahndagi fiziologiya 
institutining oldi tomom ga “ K uzatuvchanlik. kuzatuvchanlik va yana kuzatuvchanlik” 
deb yozdinb qo‘ygan.
Id rok d a o b ’ek t va fon
Odam ga ju d a ko‘p narsa va hodisalar ta’sir qilib turadi Bular shunday ko‘p 
xossalarga egaki, hatto odam bir vaqtning o ‘zida ularga javob reaksiyasi qaytara 
olmaydi. Odam ko ‘p sonli q o ‘zg ‘ovchilardan faqat ayrimlarini amq holda ajratib 
oladi. Shu ajratib ohngan narsa hodisalar esa fon sanaladi. Idrok qilinadigan narsani 
o 'rab turgan boshqa narsa, jism yoki hodisalarga nisbatan 
o b ’e k t 
hisoblanib, 
o b ’ektning atrofdagilari esa 
fon 
deyiladi. Masalan, o'qituvchi bir darsda bir necha 
o'quvchilardan so‘raydi Har safar so ‘rayotganlam i ko‘radi. Chaqirilgan o'quvchi 
uningjavobi xatti-harakati idrok o b ’ekti hisoblanadi.
Muayyan sharoitda shaxs tom onidan idrok qilinadigan narsa yoki jism idrokmng 
o b ’ek ti 
deb ataladi. Boshqa o q u v c h ila r faoliyati idrok foni b o lib qoladi Idrok foniga 
kirgan o'quvchi javob berish uchun chaqm lib q o lsa idrok ob ektiga aylanadi va
41

---

aksincha. Demak, idrok o b ’ekti va fom dinamik tabiatga ega bo'lib, doimo o'zgarib 
turadi. O b ’ekt va forming dinamikligi bosh miya katta yarim sharlari po'stida vujudga 
keladigan optim al q o z g 'a lis h o 'c h o g 'in in g almashinishi bilan taqozo etiladigan 
diqqatning bir ob'ektdan boshqa ob ektga o'tishi bilan izohlanadi. Idrok fomdan 
o b ’ektni ajratishning psixologik qonuniyatlarini lkkilangan tasvirlar, shrederlar 
zinapoyasi, predmet konturlanni ajralishi kabilarda amq ko'rish mumkin.