N I z o m I y n o m I d a g I t o s h k e n t d a V l a t p e d a g o g I k a u n I v e r s I t e t I h a y d a r o V f. I

O ngning  uchinchi  t a ’rifi  -  insonning  maqsadni  ko'zlovchi  faoliyatini 
ta ’minlashdir.  Faoliyatning  maqsadlarini  yaratish  ongning  funksiyasiga kiradi.  Bunda 
faoliyat  motivlari  yuzaga  keladi  va  chamalab  chiqiladi,  irodaviy  qarorlar  qabul 
qilinadi,  harakatlami  bajarishning  qanday  borishi  hisobga  olinadi,  unga  tegishli 
tuzatishlar kiritiladi  va sh.k..
Inson  tabiat  tomonidan  berilgan  narsaning  shaklini  o'zgartirish  bilangina 
cheklanmaydi,  tabiat  tomonidan  berilgan  narsalar  bilan  birga  o'zining  ongli 
maqsadini  ham  amalga  oshiradi,  bu  maqsad,  qonun  sifatida,  insonning  ish  usulini  va 
bu  ishning  xarakterini  belgilab  beradi  va  inson  o 'z   irodasini  ana  shu  maqsadga 
bo'ysundirishi  lozim. 
Maqsadni  ko'zlovchi  faoliyatning  amalga  oshishida  va 
yo'nalishida  kasallik  oqibatida  yoki  biron-bir  boshqa  sabablarga  ko'ra  har  qanday 
buzilishning yuz berishini  ongning buzilgani  deb qaramoq  kerak.
Nihoyat,  ongning  to ‘rtinchi  t a ’rifi  -  uning  tarkibiga  muayyan  munosabatning 
kirganligidir.  Insonning muhitiga bo'lgan  munosabati  uning ongidir.
Inson  ongiga  muqarrar  ravishda  his-tuyg‘ular  olami  kirib  keladi,  unda 
murakkab  o b ’yektiv  eng  avvalo  insonni  o'zi  ham jalb  etilgan  ijtimoiy  munosabatlar 
o 'z   aksini  topadi.  Bu  o'rinda  ham  (jalb  etilgan  ijtimoiy)  boshqa  ko'pgina  hollarda 
bo'lgani  kabi  patologiya  normal  ongning  mohiyatini  yaxshiroq  anglab  olishga 
yordam  beradi.  Ayrim  ruhiy  kasalliklarga  chalinganda  ongning  buzilganligi  aynan 
his-tuyg'ular va munosabatlar sohasidagi  buzilish  bilan  belgilanadi:
- 
bemor  bunga  qadar  behad  sevgan  onasini  suymaydigan  bo'lib  qoiadi,  yaqin 
kishilari  to'g'risida  zarda  bilan  gapiradi  va  sh.k.  Ongning yuqorida  ko'rsatib  o'tilgan 
barcha o'zig a  xos  xususiyatlari,  shakllanishi  va namoyon  bo'lishining  muqarrar sharti 
til  hisoblanadi.  Nutq  faoliyati  jarayonida  inson  bilimlar  hosil  qiladi,  inson  dunyoga 
kelguniga  qadar  uning  uchun  insoniyat  yaratib  bergan,  tilda  mustahkamlab,  unga 
yetkazgan  inson  tafakkuri  boyliklari  bilan  o 'z   hayotini  boyitadi.  A.I.Gersen  shunday 
deb  yozgan  edi:  “ Har  bir  kishi,  ildizlari  sal  bo'lmasa  odam  ato  zamonlariga  borib 
yetadigan,  dahshatli  shajaraga tayanadi:  sohil  bo'yidagi  to'lqin  kabi  orqamizda  butun 
boshli  okean  -  butun  bir  dunyo  tarixining  shiddati  his  etiladi;  shu  daqiqada  bizning 
miyamizda  barcha  asrlaming  g'oyalari  gavdalanadi.  Til  alohida  ob ’yektiv  sistematik 
unda  ijtimoiy  tarixiy  tajriba  yoki  ijtimoiy  ong  aks  etgandir.  Shaxs  tomonidan 
o'zlashtirilar ekan, til  m a’lum  bir  m a’noda  uning real  ongi  bo'lib  qoiadi.  Til  -  amaliy, 
haqiqiy  ongdir,  boshqalar  uchun  ham  mavjud  bo'lgan va xuddi  shu tufayli  men  uchun 
ham  mavjud  1  У lgan  ongdir...”  -  deb qayd  etgan edi.  Ong tushunchasi  psixologiyada,
43

---

psixiatriyada  va  boshqa  fanlarda  uning  yuqorida  keltiriigan  asosiy  ta ’riflariga  mos 
keladigan  m a ’noda  ishlatiladi.  Psixiatirlarni  bem orda  ong  bor  yoki  y o ‘qligi,  yo 
boMmasa  buzilganligi  masalalari  doim  qiziqtiradi,  shu  tufayli  ular  i^ong  deganda 
bemorning  o ‘z-o ‘ziga  qayerdaligi,  vaqt  qachonligi,  tevarak-atrofdagi  vaziyat 
qandayligi  t o ‘g ‘risida  o ‘z  shaxsiy  holati  ham  harakatlari  haqida  hisob  berish 
imkoniyatlarni  tushunadilar.  Ong  yaxshi  saqlanib  qolgan  odam  miyaga  kelayotgan 
yangi  axborotga  o'zidagi  mavjud  bilimlarni  hisobga  olgan  holda  baho  beradi  va 
o ‘zini  tevarak-atrofdagi  muhitdan  alohida  ajratib,  boshqa  odamlarga  va  faoliyat 
vaziyatga  nisbatan  tarkib  topgan  munosabatlar  tizimini  saqlab  qoladi  hamda  ana  shu 
barcha  m a ’lumotlar  asosida  o ‘z  hatti-harakatini  idora  qiladi.  Ong  ijtimoiy  mahsul 
boMib,  faqat  insonlargagina  xosdir.  Hayvonlarda esa  ong  boMmay^il  Psixikaning quyi 
darajasi  ongsizlikdan  iboratdir.  Ongsizlik  -   kishini  o'zin i  tuta  olmaydigan  qilib 
q o ‘yadigan  tassurotlar  bilan  bog'liq  psixik  jarayonlar  harakatlar  va  holatlar 
y ig ‘indisidir.  Psixik  holat  sifatidagi  ongsizlik  voqelikni  aks  ettirishini  shunday  bir 
shakli  hisoblanadiki,  bunda harakat vaqti  va  o ‘mini  moMjal  qilish  yaxlitligi  yo'qoladi, 
xatti-harakatining  nutq  yordamida  boshqarilishi  buziladi.  Ongsizlikka  quyidagi  psixik 
hodisalami  kiritish  mumkin:  uyqu  paytida  yuz  beradigan  psixik  hodisalar  (Masalan, 
tush 
ko'rish), 
sezilmaydigan, 
lekin 
haqiqatda 
ham 
t a ’sir 
k o ‘rsatadigan 
q o ’zg'atuvchilarga 
ja vob 
reaksiyalari 
oldinlari 
ong 
harakat 
bo ‘lib 
lekin 
takrorlanaverib,  avtomatlashib  ketgan  va  shunga  k o 'ra   endilikda  anglamaydigan 
boMib  qolgan  harakatlar  faoliyatiga  undovchi,  am mo  maqsad  hissidan  anglamaydigan 
ayrim  mayllar  va  sh.k..  Ongsizlik  hodisalariga  bem or  kishining  psixikasida  ro ‘y 
beradigan  b a ’zi  bir  patalogik  hodisalarni  anglash,  ko'ziga  y o ‘q  narsalar  ko'rinishi  va 
shu  kabilarni  ham  q o ‘shishi  mumkin.  Shularga  asoslanib,  ongsizlikni  ongga  qarama- 
qarshi  deb hisoblash,  uni  hayvonlar psixikasiga tenglashtirish  noto‘g ‘ri  boMar edi.
Ongsizlik  -  bu  kishining  xuddi  ong  kabi  o ‘ziga  xos  psixik  qiyofasidirki,  u  kishi 
miyasida  borliqning  yetarli  darajada  bir  xil  b o ‘lmagan  qism lar  aksi  tarzida  inson 
hayotining  ijtimoiy  shart-sharoitlari  bilan  bogMiq  holda  paydo  boMgandir.