N. Hakimov, E. Abdullayev, F. Halimov, A. Xamidova umurtqasizlar zoologiyasidan amaliy mashg’ulotlar

Rasm 18. Bezgak parazitining hayot sikli

1 – sporozoitlar, 2-4 – sporozoitlarni jigar hujayralarida ko’payishi, 2 – jigar hujayrasiga kirgan sporozoit, 3 – o’suvchi shizont, 4 – shizontdan merozoitlarni hosil bo’lishi, 5-10 – qizil qon hujayralarida parazitni jinssiz ko’payishi (shizogoniya), 5 – xalqa shaklidagi yosh shizont (trofozoit), 6 – soxta oyoqli shizont, 7-8 – shizontni o’sishi va yadrosini bo’linishi, 9 – shizontdan merozoitlarni hosil bo’lishi, 10 – eritrositdan merozoitlarni chiqishi, 11 – yosh makrogametosit, 11_a – yosh mikrogametosit, 12 – yetilgan makrogametosit, 12_a – yetilgan mikrogametosit, 13 – makrogameta,

14 – mikrogameta,15 – mikrogametalarni shakllanishi, 16 – mikro va makrogametalar kopulyatsiyasi, 17 – zigota, 18 – ookineta, 19 – ookinetani ichak devoridan o’tishi, 20 – ookinetaning ichakni tashqi po’sti ostiga joylashishi, 21-22 – oosistani o’sishi, 23 – sporosistali oosista, 24 – oosistadan chiqayotgan sporozoitlar, 25 – chivinning so’lak bezidagi sporozoitlar
qo’shilib, zigotani hosil qiladi. Zigotaning tanasi uzunchoq va harakatchan bo’ladi. U ookineta deyiladi. Ookineta o’zining harakatlari tufayli oshqozon devori orqali o’tib, uning ustki qobig’i ostiga joylashib oosistaga aylanadi. Oosista asta-sekin o’sib, yiriklashib, yadrosi bir necha ming bo’lakka (10000 ta gacha) bo’linib, keyinchalik har bir bo’lakcha 1 ta sporozoitga aylanadi. Shundan so’ng oosista qobig’i yorilib, sporozoitlar chivinning gemolimfasi bilan to’lgan gavda bo’shlig’iga tushadi. Sporozoitlar aktiv harakati tufayli gavda bo’shlig’idan so’lak bezlariga, undan sulak yo’llariga o’tib oladi. Shu bilan parazitlar oraliq xo’jayin (odam) tanasiga o’tishga tayyor bo’ladi. Bunday chivin odam qonini so’rganida, so’lak suyuqligi bilan parazitlarni odamga yuqtiradi.

Odamda Plasmodium avlodining 4 turi parazitlik qiladi. Yuqorida hayot sikli tahlil qilingan uch kunlik bezgak kasalligini qo’zg’atuvchi P. vivax dan tashqari yana P. Malariaye, P. Falciparum va P. Ovale turlari ham uchraydi. P. malariaye to’rt kunlik bezgakni (shizogoniya davri har 72 soatda takrorlanadi va trofozoitining dastlabki davri kichik va nozik devorli uzukka o’xshaydi) qo’zg’atadi, P. falciparum qo’zg’atadigan kasallik tropik bezgak deyiladi. Uning shizogoniya davri 48 soat, ba’zan 24 soatda ham takrorlanishi mumkin, shizontlari eritrosit ichida lentasimon bo’ladi, bezgak xurujida tana harorati 40⁰-40,5⁰ ga ko’tariladi hamda xuruj uzoq davom etadi. P. ovale ning shizogoniya davri sharoitga qarab har xil vaqt davom etadi, u faqat Afrika qit’asida uchraydi. Bezgak parazitlarining turlari o’zaro yana boshqa xususiyatlari bilan, jumladan, shizogoniyada hosil bo’lgan merozoitlarning soni, trofozoitlarni harakatchanligi, gametasitlarining katta-kichikligi kabilar bilan ham farq qiladi.