|
;ч> :
ж
Ш23£33^1*1)
17
/ А ' /
ma’lum organlar va to'qim a hujayralarida ko‘p yoki kam to‘planishi
mumkin.
Hujayra
*
—
i
Hujayra qobig‘i
Yadro
(sitolemma
1. Yadro qobig‘i (koriolemma)
plazmolemma)
2. Xromatin (xromosoma)
3. Yadrocha
Sitoplazma
4. Yadro shirasi
Orgarellalar
4
Gialoplazma
i
1
I
Membranali
organellalar
1. Mitoxondriya
2. Endoplazmatik tur
3. Plazmatik kompleks
(Golji apparati)
4. Lizosoma
5. Peroksisoma
Membranasiz organellalar Kiritmalar
1. Erkin ribosomalar
va polisomalar
2. Mikronaycha
3. Hujayra markazi
(sentrosoma)
4. Sitoplazmaning
fibrilyar tizimlari
1. Trofik
2. Sekretor
3. Ekskretor
4. Pigment
Hujayra qobig‘i — hujayrani tashqi tomondan o'rab turadigan
parda, shuningdek, plazma qobig‘i deb ham atash mumkin. Uning
vazifasi hujayraning tashqi m uhitdan ajratib turish va oziq
moddalami hujayraning ichiga kirib va chiqishini nazorat qilishdan
iborat. Hujayra qobig‘ining yuza qismi uglevodlardan tashkil
topgan. Glikokaliks eng tashqi qavat bo'lgani uchun hujayraning
tashqi muhit bilan aloqasida muhim rol o‘ynaydi. Hujayra qobig'i
biomolekulyar lipid qavatdan va ikki tomonda joylashgan oqsil
molekulalardan tuzilgan. Ikki qavat fosfolipidlar asosan memb-
rananing struktur va plastik xususiyatlarini belgilaydi. Hujayraning
transport tizimi orqali m oddalar o‘tadi. Bu tizimning ichiga
quyidagilar kiradi: hujayra mem brana teshikchalari — kichik
molekulalar shu teshik orqali o'tadi.
Oddiy diffuziya — lipidlarda eriydigan molekulalar hujayra
membranasining lipid qismida eriydi. Kislorod va suv oddiy
difiuziya yo'li bilan hujayra ichiga kiradi.
Yengillashgan diffuziya-passiv diffuziyaning bir turi bo'lib,
bu yo'l bilan glyukoza hujayra ichiga kiradi.
18
Sitoplazma — bu hujayra ichini to ldirib turuvchi suyuqlik
bo'lib, uning bir-butunligini ta’minlaydi. Sitoplazmada o‘zak va
organellalar, shuningdek, glyukoza, oqsillar va boshqa ionlar
singari erigan moddalar joylashadi.1
0 ‘zak — hujayraning axborot markazi hisoblanadi. U o'zak
membranasi bilan o ‘ralgan va o'zida xromosomalar saqlaydi.
Xromosomalar irsiy materialni tashuvchi hisoblanadi. D N K oqsil
molekulalarini sintezi uchun axborotni tashiydi. DNK «instruk-
siyalar jamlanmasi» b o lib , hujayraga qanday harakat qilish
zarurligini ko‘rsatib turadi va bu ko'rsatmalar so'ngra hujayraning
keyingi avlodiga yetkazib beriladi. 0 ‘zak shuningdek, bir nechta
o‘zakchalarni o'zida saqlab, ribosomalar ishlab chiqariladi.2
Tirik modda tarkibiga kiruvchi kimyoviy elementlardan С (kar-
bon) alohida ahamiyatga ega bo'lib organik birikmalar hosil qiluvchi
clement b o lib hisoblanadi. С, H, O, N — organik birikmalarning
asosini tashkil qiladi. Hayvon organizmi to'qim a hujayralarida C,
H, 0 , N, K, Ca, Na, P, S, Mg, Fe, Cl ko‘p uchrab, massasining
99 foizini tashkil qiladi va ular makroelementlar deb nomlanadi.
Tirik modda tarkibida juda kam miqdorda uchrovchi Cu, So,
Zn, Mo, J, F kabi elementlarga — mikroelementlar deb aytiladi.
Organizm to'qim a hujayralaridagi makro va mikro elementlar
moddalar almashinuvi va boshqa hayotiy zarur jarayonlarda faol
ishtirok yetadi.
Kimyoviy murakkab organik birikma elementlari hujayra
protoplazma tarkibida — oqsillar, nukleotidlar, nuklein kislotalar,
karbonsuvlar, lipidlar shaklida uchraydi.
Oqsillar aminokislotalarning juda yirik (gigant) molekulali
polimerlari - polipeptid moddalari b o lib , organizmning barcha
strukturali qurilish (plastik) materiali bo'lib, protoplazma quruq
moddasining 80 foizini tashkil qiladi.
1
Elizabeth Aughey, Fredric L.
Frye «Comporative Veterinary Histology
with clinical correlates». Printed by: Grafos SA, Barcelona, Spain. Copyright
© 2 0 0 1
2 Elizabeth Aughey, Fredric L.
Frye «Comporative Veterinary Histology
with clinical correlates». Printed by: Grafos SA, Barcelona, Spain. Copyright
C2001
19
Oqsillar — ferment, transport, himoya (immun tanalar) va
qisqarish (harakat) kabi juda muhim vazifalarini bajaradi. Oddiy
oqsillar - proteinlar va murakkab oqsillar — proteidlar bir biridan
farq qiladi. Proteinlar (koUagen, elastin, albumin, globulin, miozin
va boshqalar) ko‘pchilik hollarda faqat am inokislotalarning
qoldiqlaridan tashkil topgan. Proteidlar tarkibiga aminokislo-
talaming qoldiqlaridan tashqari oqsil bolm agan prostetik guruh
moddasi mavjud. Prostestik guruh — kimyoviy tarkibiga ko‘ra,
nukleoproteidlar, glikoproteidlar, hpoproteidlar va xromoproteidlar
farq qilinadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
