N. B. D ilm u r o d o V, M. G. Karimov, Z. F. Norm uradova «hayvonlar morfologiyasi»

Hayvonlardagi farq qiluvchi xususiyatlar.
Ayg'irda — urug' 
yo'li urug'don tizimchasining medial yuzasi bo'ylab uning orqa 
chetigacha cho'ziladi; uning bezli qismi yaqqol ko'rinadi.
Cho'chqada — urug' yo'li urug'don tizimchasida bukiladi, 
bezli qismi shakllanmaydi.
It va mushukda — urug' yo'li juda kichik bezli qismga ega. 
Urug'don kanali urug'don ortig'ining davomi bo'lib, yorg'oqdan 
qorin bo'shlig'iga chov kanali orqali urug' yo'li bilan birga urug' 
tizimchasi tarkibida o'tadi. Urug' tizimchasi ikki qavat pardalarga 
o'ralgan bo'lib, unda arteriya, vena va urug'don nervi o'tadi. 
Tizimcha asosini tashkil qilgan muskul ya’ni kremaster qorinning 
qiyshiq muskulidan boshlanadi. Kremaster yorg'oq devorining 
muskuli bilan birga faoliyat qiladi. Sovuqda u qisqarib urug'donlar 
tanaga yaqinlashadi, natijada urug'donlarda kerakli harorat 
ta’minlanadi.
Eyakulyasiya paytida urug' kanalchalarida ishlab chiqaril- 
gan sperma va suyuqlik urug'don ortig'i bo'ylab urug' yo'li 
orqali yuqoriga ko'tarilib uretraga tushadi. Bu yerda uning
269

---

devorlari qalinlashgan va bezli bo'lib, prostata bezi bilan o'ralgan 
bo'ladi
.1
Siydik-jinsiy kanali 
siydik va spermani o‘tkazish vazifasini 
bajaradi. U tos va jinsiy a’zo bo'limlariga bo'linadi.
Siydik-jinsiy kanalining tos bo'limi buqada 10—12 sm uzun­
likda bo'lib, qov va quymich suyaklari orasida joylashadi; bu yerda 
siydik-jinsiy kanalining ichiga prostata va piyozchasimon bezlar 
yo'li ochiladi. Shuningdek, unga urug' yo'li va pufakchasimon 
bez yo'li ham ochiladi.
Siydik-jinsiy kanalining jinsiy a’zo bo'limi jinsiy a’zoning pastki 
(ventral) yuzasida joylashadi. U jinsiy a’zo kovak tanasining oq 
pardasi bilan to'liq o'rab olingan.
Siydik-jinsiy kanali shilliq, tomirli va muskul pardalardan 
tuzilgan. Shilliq parda bo'ylama burmalarga yig'ilgan, ko'p qavatli 
almashinuvchi epiteliy bilan qoplangan. Urug' chiqaruvchi yo'lga 
tushgan joyda yoy shaklidagi yo'g'onlashma - urug' tepaligini 
hosil qiladi. Undan yon tomonda shilliq pardada prostata bezining 
chiqarish yo'lining teshigi joylashadi, tos bo'limining shilliq par- 
dasida esa piyozchasimon bezning chiqarish yo'lini teshigi ko'rinib 
turadi.
Tomirli parda yoki kovak tana siydik-jinsiy kanalining tos 
qismida jinsiy a’zo qismidagiga nisbatan yaxshi rivojlanmagan. U 
quymich yoyida biroz qalinlashadi va siydik-jinsiy kanalining 
piyozchasi deb ataladi. Shu joyda siydik-jinsiy kanalining bo'yni 
hosil bo'ladi. Kovak tananing ichki qismi biriktiruvchi to'qirnadan 
tashkil topgan va unda vena tomirlarining qalin chigali hosil bo'ladi. 
Ereksiya vaqtida kovak tana qonga to'lib shishadi va kanalning 
ichi ochilib spermani oson chiqishi ta’minlanadi.
Siydik-jinsiy kanalining muskul pardasi asosan ko'ndalang- 
targ'il muskul tolalarining qalin qavatidan tuzilgan. Muskul tolalari 
siydik-jinsiy kanalning tos qismida siydik-jinsiy muskulni, jinsiy 
a’zo qismida esa piyozchasimon-kovak muskulni shakllantiradi.