N. B. D ilm u r o d o V, M. G. Karimov, Z. F. Norm uradova «hayvonlar morfologiyasi»

(70-rasm).
0
‘ng o‘pka chapdagisiga nisbatan kattaroq bo'ladi.
H ayvonlardagi fa rq qiluvchi xususiyatlar.
Otda o'pkani 
bo'laklarga bo'linishi yaxshi bilinmaydi; o'tkir chetida yurak kesigi 
bo'ladi: u har qaysi o'pkani uchki va yurak — diafragmal bo'laklarga 
ajratib turadi. O'ng o'pkada qo'shimcha bo'lak mavjud.
Itda o'pka bo laklari chuqur bo'laklararo chuqur kesik orqali 
ajralib turadi; chap o'pka uchki, yurak va diafragmal bo'laklarga 
bo'linadi; o'ng o'pkada qo'shimcha bo'lagi mavjud. Bronx va 
bronxiolalar devoridagi retseptorlar bronxial daraxtning cho'zilish 
darajasini nazorat qiladi. O'pkalar cho'zilganda ular impulslarni 
adashgan nerv orqali miyaning nafas olish markaziga yuboradi. 
Keyinchalik nafas olish to'xtaydi va nerv markazi orqali nafas 
chiqarish faollashadi. Bu Geringa-Breyer refleksi sifatida ma’lum
1 
Victoria Aspinall.
Veterinary anatomy and Physiology. Textbook. New-
York, 2015.
245

---

70-rasm.
 0 ‘pka:
A — qoramol, В
— 
cho ‘chqalar, V — otlar о ‘pkasi, I — chap tomon, I I — о ‘ng
tomon, 1 — kekirdak, 2
 — 
о ‘tmas cheti, 3 — о ‘tkir cheti, 4
 — 
uchki qismi,
5
 — 
yurak bo ‘limi, 6
 — 
diafragma bo ‘limi, 
7 — yurak diafragma bo ‘limi,
8 — qovurg ‘a yuzasi, 9 — oraliq yuza-
bo‘lib, o'pkalaming normadan ortiq havo chiqarishini bartaraf 
qiladi.
Nafas organlarini aniqlash. Hayvon tinch holatda har bir nafas 
olgan vaqtda o‘pkaga boradigan va undan chiqadigan havo miqdori 
nafas hajmi deyiladi. Ammo, bu o‘pkaning haqiqiy hajmining bir 
qismi bo‘lib, majburiy nafas olganda ko‘proq havo olish mumkin; 
bu zahira havo hisoblanadi. aksincha, majburiy nafas chiqarganda 
normal nafas chiqargandagiga nisbatan ko‘proq havo chiqarish 
mumkin; bu qo‘shimcha havo miqdori ekspirator zahira deyiladi. 
Hattoki majburiy nafas chiqargandan keyin ham hamisha o‘pka 
va nafas yo‘llarida kam miqdorda havo qoladi (aks holda ular 
kollaps holatida boladi).
Maksimal nafas chiqarilganidan so‘ng o‘pkada qolgan havo 
miqdori tiriklik sig‘imi deb yuritiladi. Normal nafas chiqarilganidan 
keyin qolgan bu havo miqdori funksional qoldiq sig‘im deyiladi 
va nafas chiqarish vaqtida gazlar almashinuvini amalga oshiradi.
246

---

O'pkaning tiriklik sig'imi qoldiq hajmning yig'indisi, nafas 
chiqarganda zahira hajmi, nafas hajmi va zahira nafas olish hajmi 
hisoblanadi. Nafas olinayotganda so‘rilgan havoning katta qismi 
alveolalargacha etib bormaydi (ya’ni, u gazlar almashinuvida 
ishtirok etmaydi); bu nafas yo‘llaridagi havo hajmiga teng.
Bir minutda nafas olish tezligi, Tinch holatda nafas olish tezligi 
itlarlar 10—30 marta; mushuklarda 20—30 martani tashkil qiladi
.1
Plevra 
asosan, parietal hamda oraliq varaqlarga bo'linadi. 
Plevraning parietal varag'i ko'krak qafasi devorining ichkarisidan 
chiqadi va har xil nomlar bilan, ya’ni qovurg'a devorida qovurg'a 
plevrasi; diafragmada — diafragmal plevra deb yuritiladi. Qovurg£a 
plevrasi olpka plevrasidan shunisi bilan farq qiladiki, unda juda 
ko£p miqdorda og£riqni sezuvchi retseptorlar bo£ladi, shuning 
uchun ham plevra yallig£langanda kuchli og£riq seziladi. Ko£krak 
bo‘shlig‘ini o£ng va chap devorlarining parietal plevrasi ko'krak 
umurtqalari tanasidan to£sh suyagiga tushib ko£krak bo'shlig'ining 
oraliq to£sig£ini hosil qiladi. Plevraning bu qismi oraliq plevra 
nomi bilan yuritiladi. Oraliq plevra bronxlar bo£ylab o'pkaga boradi 
va ularni o'rab turadi hamda u o£pka plevrasi deyiladi. Plevraning 
parietal va o£pka varaqlari orasida oz miqdorda zardob plevral 
suyuqligi saqlovchi plevral bo'shliq bor. Bu suyuqlikni zardob 
pardaning hujayralari ishlab chiqaradi va u nafas olish vaqtida 
o'pka plevrasini parietal plevraga ishqalanishini kamaytiradi.
0
£ng va chap tomonlaming plevral bo'shliqlari qari hayvonlarda 
oraliq teshik orqali bir-biri bilan o£zaro qo'shilishadi. Oraliq plevra 
plevraning oraliq varag'i va ko'krakning ichki fassiyalaridan hosil 
bo'lib, unda qizilo'ngach, kekirdak, qon tomirlar va nervlar 
joylashadi. Plevral bo'shliqda joylashgan barcha tuzilmalar plevra 
membrana bilan qoplangan va u o'rab turgan tuzilmaning nomiga 
mos ravishda ataladi. Plevral bo'shliq va ikki qavat plevral 
membrana o'rtasida vakuum va kam miqdorda plevral suyuqlik 
bo'ladi.
Plevra bo'shlig'i it va mushuklarda birmuncha qattiq va ikkala 
plevral bo'shliqning o'rtasida to'liq barer hosil bo'ladi. Agar bir
1