N. A. Mamadjonova O’simlikshunoslikning biologik asoslari

 
Tolali zig’ir
– tolasi va urug’i uchun ekiladi. Uning tolasidan xaltalar, texnik, 
qoplama materiallar, brezent las va boshqa to’qimachilik mahsulotlari tayyorlanadi. 
Zig’ir tolasi paxta tolasidan chirishga ikki barobar chidamli. Uni kimyoviy tolalar bilan 
qo’shib ishlatish juda qulay. 
Tolali zig’ir poyasida 20-30 % lub tolalari saqlanadi. Urug’larida 35-42 % yaxshi 
quriydigan moy mavjud. Zig’ir moyi bo’yoq, qog’oz, elektrotexnika, medisina, 
parfyumeriya, oziq-ovqat sanoatida foydalaniladi. 
Kunjarasida 30-35 % oqsil, 32 % gacha hazmlanadigan azotsiz ekstraktlanadigan 
moddalar saqlanadi va u chorva mollari, ayniqsa, burdoqiga boqilayotgan qoramollar 
uchun yaxshi konsentratlangan oziqa hisoblanadi. 
Uning kunjarasida 1,2 o.b. va 280 g hazmlanadigan protein saqlanadi. Zig’ir 
urug’i medisinada, veterinarida keng qo’llaniladi. 
Tolali zig’ir hosilining 70-80 % zig’ir poxoli, 10-20 % (urug’ urug’lik 
ekinzorlarda 30 %) va 10-15 % to’pon tashkil qiladi. 
Tarixi.
Tolali zig’ir Hindiston va Xitoy, Misr, Kavkaz ortining tog’li viloyatlarida 
eramizdan 4-5 ming yil muqaddam ekib boshlangan.

---

69 
Botanik ta’rifi.
Zig’irning 2000 turi ma’lum, shundan 45 turi hamdo’stlik 
mamlakatlari hududida uchraydi. Ulardan ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgani 
bitta Linum usitatissianum L - oddiy, madaniy zig’ir. Oilasi Linaseae (zig’irdoshlar). 
Oddiy zigir 5 kenja turga bo’linadi, ulardan uchtasi ahamiyatga ega. 
1) O’rta yer dengizi kenja turi – Subsp. meditirranium vav. et. ell. O’simlik past 
bo’yli (50 sm gacha). Gullari, ko’saklari va urug’lari yirik. 1000 urug’ vazni 10-13 g. 
O’rta yer dengizi mamlakatlarida ekiladi. 
2) Oraliq kenja tur – Subsp. transitorium ell. O’simlik bo’yi o’rtacha 50-60 sm. 
Gullari, ko’saklari va urug’lari o’rtacha kattalikda, 1000 urug’ vazni 6-9 g. Moyli ekin 
sifatida Ukraina, Qirim, Kavkazorti, Qozog’istonda tarqalgan. 
3) yevrosiyo kenja turi – Subsp.eurasiatisum vav. et. ell. O’simlikni shoxlanishi va 
balandligi turlicha. Gul, ko’sak va urug’lari mayda. 1000 dona urug’ vazni 3-5 g. eng 
keng tarqalgan madaniy kenja tur. yevropa va Osiyoda ko’p ekiladi. 
Evrosiyo kenja turi, 4 guruhdagi turxillarga bo’linadi. Ulardan quyidagilar 
ahamiyatli: