N. A. Mamadjonova O’simlikshunoslikning biologik asoslari

Tuproqqa talabchan.
Soz, zich, toshloq, sho’r, og’ir tuproqlarda hosili pasayib 
ketadi. Lalmi mintaqada och bo’z, to’q bo’z, tog’li mintaqada chimli bo’z tuproqlar 
moyli zig’ir o’stirish uchun qulay bo’ladi. Zig’ir ekilgan dalalar o’tlardan toza bo’lishi 
lozim. U sekin rivojlangani uchun begona o’tlar qisib qo’yadi.
Zig’ir g’unchalash boshlaguncha tez o’sadi. Gullash davriga kelib bo’yi 60-70 sm 
etadi. O’simlik maysalari yashil, poyasi tik turadi, gullari ko’k. Urug’i ertapishar. O’suv 
davri 72-77 kun.
Navlari.
Baxmalskiy 2 navi Davlat reyestriga kiritilgan.
Maxsar
- Markaziy Osiyoda keng tarqalgan moyli ekin. U qurg’oqchilikka 
chidamli. Maxsar moyi bevosita oziq-ovqatga ishlatiladi hamda margarin tayyorlashda 

---

33 
foydalaniladi. Urug’ida 25-32 % yarim quriydigan, och-sariq moy olinadi. Sifatiga ko’ra 
kungaboqar moyidan qolishmaydi. 
Maxsar pistalarini qayta ishlash natijasida hosil bo’lgan kunjarasining mazasi 
achchiqroq, ammo kam miqdorda qoramollarga bersa bo’ladi. Uning 100 kg kunjarasida 
55 o.b., 7-8 % yog’ saqlanadi. Unidan o’g’it sifatida ham foydalanish mumkin. Maxsar 
urug’lari parrandalar uchun yaxshi oziqa. 
Hindiston, Afg’oniston, Markaziy Osiyoda, Kavkaz ortida maxsar moyli ekin 
sifatida qadimdan ma’lum. Uning tojbarglaridan bo’yovchi modda kartamin olingan. 
Tojbarglari palovga rang beruvchi sifatida ishlatiladi. O’zbekistonda keyingi yillarda 
maxsar ekiladigan maydonlar bir necha barobar oshdi. Hozirda O’zbekistonning lalmikor 
erlarida 15-20 ming ga maydonga ekiladi. U qurg’oqchilikka chidamli bo’lgani uchun 
yashil massasi, oziqa uchun ham o’stiriladi. Urug’ini o’rtacha hosildorligi 10-12 st/ga, 
sug’oriladigan erlarda 19-22 st/ga.
Botanik ta’rifi.
Maxsar astrodoshlar Astezaseae oilasiga, Saztamus L. avlodiga 
kiradi. Uning 19 turi ma’lum, shulardan faqat bitta tur S. tinstozius L. madaniy. 
Madaniy maxsar baquvvat rivojlangan, tarmoqlangan, erga 2 m va undan ortiq 
chuqurlikka kirib boruvchi 
o’q ildiz
tizimiga ega. 
Poyasi tik o’sadi, dag’al, oq rangda, juda ko’p shoxlaydi, bo’yi 40-90 sm. Poyasi 
pastdan boshlab uchigacha yoki yuqori qismidan shoxlaydi. 
Barglari
– bandsiz, tuksiz, qalin, lanstetsimon, lanstensimon-oval, ellipssimon, 
cheti tishli yoki tekis qirrali, tikonli yoki tikonsiz. Poyasi va yon shoxlarining uchidagi 
barglar maydalashib, to’pgulni tashqi barg o’ramasiga aylanadi. 
To’pguli
– savatcha, diametri 1,5-3 sm. Bitta o’simlikda 5 - 50 savatcha hosil 
bo’ladi. Savatchalar tikonli yoki tikonsiz. Ko’p gulli, ko’p urug’li, bitta savatchada 30-70 
pista bo’ladi. Savatcha o’rama barglar bilan o’ralib turadi, shuning uchun pistalar 
etilganda to’kilib ketmaydi. 
Gullari
– ikki jinsli, besh bo’lakli naysimon gultoj hosil qiladi, zarg’aldoq yoki 
sariq, goho qizil va oq bo’ladi. CHangchisi beshta, tugunchasi bir uyali, uzun ustunchasi 
bilan tumshuqchasi bor. CHetdan changlanadi.