N a m a n c a n d a V l at universitkti viaxkamon q o d I r j o n o d I i j o n o V i c h d I n s h u n o s L i k

Shariatni yaratish jarayonida fiqx kategoriyalari:
1. “Farz” deb nomlanadi va bunga bevosita Qur’onda k o’rsatilgan 
har qanday holda ham bajarilishi majbur bo’lgan harakatlar kiradi. Farz 
deb belgilangan talablami bajara olmaslik qattiq gunoh hisoblanadi. 
Masalan, har bir musulmon kalimai shahodat keltirishi, namoz o ’qishi, 
ro ’za tutishi, zakot to ’lashi, haj qilishi farz majburiyatlaridandir.
2. “Mandub” (tavsiya qilingan, lozim deb tayinlangan) oddiy tilda 
“Sunnat”. Bunga bajarish tavsiya etiladi-gan harakatlar kiradi, bajarish 
savob, lekin bajaril-maganda gunoh hisoblanadi. Masalan, qurbonlik 
marosi-mi o ’tkazish, sadaqa ulashish, aziz joylarga borish.
3. “Muboh” deb atalib, bunga har bir shaxs ixtiyori bilan bajarsa 
ham bo’laveradigan hatti-harakatlar kiradi, ular savob ham, gunoh ham 
hisoblanmaydi. Masalan, o ’lganlar ruhiga chiroq (sham) yoqish. Bibi 
seshanba, mushkulkushot o ’tkazish.
4. “Makruh” deb ataladigan kategoriyaga nolozim hisoblanadigan 
hatti-harakatlar kiradi. Makruh ishni qilish nolozim hisoblanadi, lekin 
gunoh hisoblan-maydi. Masalan, xotinni taloq qilish, emizadigan bolasi 
bor ayollami ro ’za tutmasligi kabi.
5. “Harom” yoki “Mahzur” deb ataladigan kategoriya-ga shariatda 
qat’iy ravishda ta’qiqlangan hatti-harakatlar kiradi. Masalan, Islomdan 
chiqib boshqa dinni qabul qilish, birovning haqqini o ’zlashtirib 
yuborish, zino qilish, zakot to ’lamas-lik kabilar. Harom ishlarga yo’l 
qo ’ygan shaxs gunohkor hisoblanib, unga jazo qo ’llanishi mumkin.
Feodalizm davrida yangi kategoriya ishlab chiqilib “Vojib” deb 
atalgan. “Vojib” xalifalar, podsholar, amirlar, sultonlar va boshqa
97

---

hukmdorlaming farmon va bo ’yruqlarini bajarish majburligini va 
zarurligini anglatgan. “Vojib” Alloh b o ’yruqlaridan keyin, y a’ni 
Muham-mad ko’rsatmalaridan avvalgi o ’ringa qo’yilgan. Vojibni “Amri 
vojib” deb ham aytiladi. Shohning aytgani Ollohning aytgani, degan 
m a’noda ishlatilgan. Shariat islom rasmiy din hisoblanadigan davlatlarda 
hozir ham o ’z kuchiga ega. Masalan, Eron Islom respublikasida 1979 
yildan boshlab shariat rasmiy kuchga ega. Lekin islom davlatdan 
ajratilgan mustaqil O ’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida (31,61 
moddalar) shariat qonunlari rasmiy kuchga ega emas, ammo shariatning 
ahloqiy talablari, ayrim holatlarda ijtimoiy-mulkiy, oila-nikoh talablari 
hamon an’anaviy kuchga egadir.
R o’za tutish - Q ur’onning vahiy qilinishi boshlangan Ramazon 
oyida 30 kun davomida bajariladi. R o’za tutish erta saharlik boshlanib to 
kechki iftor-likkacha davom etib, shu vaqt mobaynida ovqat etmaslik, 
suv ichmaslik, nos, papiros, nasha kabilami chekmaslik, cho’mil-maslik 
shart. Ro’za oyida iftorlik ziyofatlari xonadonlarda o ’tkaziladi, unda 
faqat ro’za tutganlar qatnashmog’i kerak.
Ro’za kunlari jam oat b o ’lib qo’shimcha tavoruh namozi ham 
o ’qiladi. 30 kun ro’za tutish tugagach, ro ’za hayiti o ’tkaziladi. Bu hayit 
umumxalq bayrami b o ’lib, unda arafalik qilinadi, hayit namozi o ’qiladi, 
vafot etgan avlodlar qabrlari ziyorat qilinadi, «yangi hayit» marosimi 
o ’tkaziladi va h.k. R o ’za Allohga iymon-e’tiqod kuchaygan, Qur’on 
tilovatlari ko’pay-gan tabarruk kunlar hisoblanadi.
Mustaqil O ’zbekistonda ro ’za hayiti kuni bayram sifatida 
nishonlanib, dam olish joriy etildi. Prezidentimiz bu kuni dindorlarni 
muborak ro ’za hayiti bilan qizg’in tabriklaydi.
Ro’za o ’g ’il bolalarga 12 yoshdan, qizlar uchun esa 9 yoshidan 
tutish buyurilgan. R o’za jismoniy tarbiya va sog’lomlashtirishga yordam 
berishi mumkin;
1. 
Zakot - islom farzlaridan biri. U diniy ahamiyatga ega 
bo ’libgina qolmay, balki muhim ijtimoiy ahamiyatga ham egadir.
Zakot - bu musulmonlaming boyliklardan faqiru miskinlarga 
berilishi shart bo’lgan Allohning haqqi. Islom ta’limotiga binoan sadaqa, 
ya’ni xayru-ehson ikki xil bo ’ladi: ixtiyoriy va majburiy. Zakot berilishi 
shart bo’lgan majburiy sadaqa hisoblanadi. Zakot sadaqagina bo’lib
98

---