qirqma dehqonchilik
bilan
shug‘ullanib, ular erni temir bolta, katta aspichoq va ketmoncha
(motiga) bilan ishlov berganlar. Qirqma dehqonchilikda, dehqonlar
dastlab daraxtlarni qirqib, quritib olgach, ularni kuydirganlar va ekin
maydonlariga aylantirganlar. Ayni paytda R ossiyaning markaziy
hududlarida
VII-IX asrlarda rus shaharlari ham vujudga kela boshla
gan.
Bunga sabab
hunarmandchilik va tovar
ayirboshlashning
rivojlanishi
boMgan.
Bu davrda hunarm andchilikning degrezlik,
temirchilik, zargarlik, to‘qimachilik, suyakkka ishlov berish, ydg‘och-
sozlik kabi sohalari mavjud boMganligi arxeologik tadqiqotlar natijasida
aniqlandi.
Rossiya hududlarida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida
VII—VIII asrlarga oid Ladoga shahridan patriarxal jam o ag a xos katta uy,
Romna shahrida esa shu davrga oid loy devori boMgan ertoMa izlari
topilgan.
IX -X asrlarga kelib aholining
yashash tarzi o'zgargan,
Ladoga axolisi omborxonasi, donxona va molxonasi boMgan alohida
uylarda yashay boshlaganlar, katta shaharlar shakllana boshlagan.
Jum ladan K iev, Smolensk, Chernigov, Novgorod kabi shaharlar vujudga
kelib, o ‘sha davrlardagi ijtimiy iqtisodiy taraqqiyot to‘g‘risida m a’lu-
m otlar berdi. Lekin X asrdan boshlab Rus madaniyati to‘g ‘risidagi
m a’lum otlar k o ‘proq yozma manbalardan olinadi.
Sharqiy Evropaning janubiy dashtlarida mil. II asrdan o lo n lar
iste’qom at qilganlar. Ularning ko'pchiligi ko‘chmanchi chorvador
qabilalar boMgan. Skif, sarmat va olonlar bir-biriga yaqin boMib, ilmiy
adabiyotlarda ulam i eroniy tilda so‘zlashganlar deyiladi. Aslida ular
turkiy tilning turli laxchalarida so ‘zlashganlar.
Olonlardan bizgacha
mozor q u rg ‘onlar saqlanib qolgan. Lekin ularning m ozor-qo‘rg‘onlarida
jihozlar nisbatan kam, ba’zilarida esa, umuman uchramaydi. Lekin
olonlarning qadim gi Pantikapeyning Kerch shahrida daxmalari topilgan.
U erdan shisha idishlar, didsiz, dag‘al ishlangan qimmatbaho toshlar,
zeb-ziynatlar v a sarmat qurollari tipidagi qurollar topilgan. 0 ‘qlari uch
parrakli qilib tem irdan ishlangan. Bir tig*li to‘g‘ri shamshir bilan birga
sarm atlam ing shamshiri ham
ishlatilgan. Arxeologik tadqiqotlar
natijasida ularning ijtim oiy-iqtisodiy hayoti to‘g‘risida maMumotlar kam
to ‘plangan. O lonlar xalqlarning ommaviy ko'chish jarayonida ishtirok
qilib, G alliya, Ispaniya va Afrikadan izlari topilgan. Olonlar I ming
yillikning birinchi yarmida xazarlar ta’siriga tushib qoladi. VIII asrgacha
boMgan X arkov shahriga yaqin Saltov qabristoni olonlarning xazarlar
davriga oid. Q abrlar sun’iy g ‘or ichida joylashgan. Murdalar yotqizilib
ko‘m ilgan. Bu erdan jang boltalari, yakka tigMi shamshirlar, zeb-ziynat
buyum lari va turli sopol buyum lar topilgan. Qabrlardan topilgan
buyum lar olonlarda mulkiy tabaqalanish boshlanganligini ko‘rsatadi.
Shuningdek, bu erdan topilgan buyumlar Shimoliy Osetiyadagi
qabrlardan topilgan buyumlarga o ‘xshash boMganligi sababli, ulam i olon
qabilalariga tegishli ekanligi isbotlandi. X azarlarg a oid'qabrlar Donda,
Sim lyansk
qishlogM yaqinida, Sarkelda olib borilgan tadqiqotlar
natijasida aniqlandi. S arkel sliah ri IX asrda xazarlar tomonidan asos
solingan. Q a l’a devori va binolar pishiq gMshtdan qurilgan. GMshtlarda
ustalam ing tam g ‘alari bor. Ko‘p uylar yog‘ochdan qurilib ustidan loy
bilan suvalgan. Bu erdan pulug tishi, don o'ralari, tem irchilik va
kulolchilik ustaxonalari topib o‘rganilgan.
Sopol idishlar kulolchilik
charxida ishlangan. X asrda xazarlarni Svyatoslav enggach, dashtda
olonlar va xazarlar deyarli y o ‘q boMib ketadi. X asrdan dashtni
pec h en eg lar, keyinchalik tu r k la r va kipchoq lar egallaydi. Bu
ko‘chm anchi
qabilalam ing izlari bizga faqat, qurolli jangchilar
ko‘milgan mozor-qo‘rg‘onlardan m a’lum. Bu qo‘rg‘onlardan topilgan
qilichlar - qayrilgan yakka tig‘li b o ‘lgan. Ularning tigM tashqariga, orqa
tomoni ichkariga bukilgan. Yakka tigMi qilichni sidirib urganda qo‘sh
tigMi qilichga nisbatan chuqurroq botgan. Bu qilich k o ‘chmanchi
chorvadorlar orasida IX asrdan pay do boMgan. Yaqin va 0 ‘rta Sharqda,
Rossiyada XIV asrdan, G ‘arbiy Evropada XVI asrdan keng tarqalgan.
Qilichdan ko'proq engil qurollangan suvoriylar foydalanishgan.
Baltika bo‘yi hududlarida ilk o ‘rta asrlar tarixi ham qabrlar asosida
o'rganilgan. Mil. II—V asrlarda Latviyada m ozor-qo‘rg ‘onlarga ko‘p
odamlarni ko‘mish odat boMgan. Shimoliy Latviya va Estoniyada esa,
tosh terib ihota qilingan qabrlar rasm boMgan. Q abrlam ing qaysi
qabilaga mansubligini dafn uslubi va topilgan buyum lardan aniqlash
mumkin. XIII asrdan Baltiqabo‘yi axolisi nemislar ta ’siriga tushib
qoladi.
X asrdan Sharqiy Evropaning turli viloyatlarida m urdalari kuydi-
rilgan mozor-qo‘rg‘onlar topilgan. Ularda mulkiy tabaqalanish yaqqol
ko‘rinib turibdi. Chokarlar (drujinnik) qabrlari alohida ajralib turgan.
Ular aholining zodagon tabaqasidan boMib, qo‘shinning asosini tashkil
etishgan va majusiylar odati bo'yicha dafn qilingan. XI asrdan boshlab
xristianlik dini qabul qilingach, m ajusiylar odati man qilinadi.
Smolensk yaqinidagi Gnezdovo qishlogMdan 3 m ingga yaqin mozor-
qo‘rg‘on topilgan. Undagi markaziy mozor-qo‘rg ‘onning balanligi 10
metr, aylanasi 100 metr keladi. M ozor-qo‘rg‘onning tagida bir qancha
m urdalar kuydirilgan gulxanlar topilgan. Gulxanlardan ajoyib qurollar,
zeb ziynatlar, 0 ‘rta Osiyo tangalari (dirham), dubulg‘a, nayza, ko‘sh
tigMi shamshir, rus o‘yma naqshi bilan bezatilgan tem ir plastinkalar va
ko‘milgan otlar topilgan. Bu mozor-qo‘rg‘onda knyaz dafn etilgan. Bu
katta mozordan tashqari yana 700 dan ortiq m ozor-qo‘rg ‘onlar ham
tekshirildi. Lekin ko‘p mozor-qo‘rg ‘onlar bo‘sh turibdi. B ular chetda
xalok boMgan jangchilaming ramziy qabrlari boMishi mumkin.
Ozod xotin-qizlarning qabrlari alohida boMgan. U lar orasida ham
mulkiy tengizlik izlarini kuzatish mumkin. Boy tabaqa vakillariga
tegishli mozor-qo‘rg‘.onlarga cho‘rilari va qullari oMdirib kuydirilib
ko‘milgan. Bu haqda o‘sha davr yozm a manbalarida ham maMumotlar
saqlanib qolgan. Bu erdagi m ozor-qo‘rg‘onlarida m ehnat qurollari
deyarli uchramaydi. Harbiy qurollar bor. Sham shirlam ing boshi
dumaloq, gulbandi to‘g‘ri boMib, boshi va gulbandiga kum ushdan naqsh
berilgan. Uning yuzi enli boMib, uzunligi
bir m etrgacha boMgan.
Gnyozdovadan topilgan o‘qlar romb shaklida boMgan. D ubulg‘alari
kuloxsim on boMib, ularni shishak deb atashgan. Qalqonlari yog‘ochdan
yasalib, o ‘rtasiga tem ir qoplangan. Temir sovut parchalari topilgan.
Sovutlar G 'arbiy Evropada antik davr oxirlarida yo ‘qolib ketgan,
faqatgina X II asr boshlarida salb yurishlari boshlangandan keyin yana
paydo b o ‘ladi. Yaqin va 0 ‘rta Sharqda, 0 ‘rta Osiyoda doimo jangda
sovutda yurishgan.
G nyozdovodan slavyan yozuvi namunasi topilgan. Shuningdek,
oltindan ishlagan turli buyum lar v a hozirgi zamon qaychisiga o'xshash
qaychi ham topilgan.
Sharqiy Evropadagi m ozor-qo‘rg‘onlardan topilgan buyumlar, asosan
tanga pullar axolining tashqi aloqalarini aniqlashga imkon berdi. Bu
erdan V izantiya pullaridan k o ‘ra, Samarqand, Buxoro va Abbosiy
halifaligining dirhamlari ko‘p topilgan. Bu shaharlar X asrdayoq Rus
bilan iqtisodiy va madaniy aloqada boMganligini ko‘rsatadi. Bu pullar
ham asosan Rossiyaning Kiev, Smolensk va Novgorod shaharlarida ko‘p
to ‘plangan.
0 ‘rta asrlarda Rusda tem irchilik rivojlangan. Harbiy qurollar bilan
birgalikda pichoqlar ham po‘latdan ishlangan. Temir R usda ruddadan
olingan va ulam ing tarkibida nikel boMgan.
Zargarlikda XI asrdan m urakkab usullarda naqsh berish takomil-
lashgan. Zarxoshiya, qubba, quym a naqsh va qora kum ushga(qora
kum ush-qalay, mis, kumush va jilosiz qoramtir oltingugurt qorish-
m asidan iborat boMadi. Unga dastlab naqsh o‘yilgan keyin ko'zalarga
qorishm a quyilgan.) naqshlari ishlangan. S ir va xal b erish san’ati kashf
etilgan. K ievda sirlash ustaxonasi topilgan. Unda sir eritadigan tigellar,
har xil k o ‘ralar, eritilgan turli rangdagi sir massalari topilgan. Hoshiyali
sir quym a sir(sirlash uchun m etallning ustiga botirma chuqurchalar
berilgan)ga nisbatan murakkab boMgan.
Turli
ranglardagi shishalardan ishlagan bilakuzuklar topilgan.
O ldinlari ularni Vizantiya yoki Suriyadan keltirilgan deb hisoblashardi.
Lekin keyinchalik uning K ievda ustaxonasi topilgan. Unda shisha
eritadigan gilvata tigellar, buzilgan bilakuzuk parchalari va buzilgan
asboblar topilgan.
R us shaharlarida IX asrlardan kulolchilik buyumlari charxda ishlana
boshlagan. Kulolchilik buyumlarining shakli hamma erda bir xil
boMgan. Bu slavyanlar yashagan hududning madaniy birliginidan darak
beradi.
K iev s h a h r i markazida knyaz qasri boMgan. Qasm ing poydevori
toshdan ishlangan. Devorlari yupqa gMshtdan ishlanib, m arm ar bilan
ishlov berilgan. Qal’a devori yog‘ochdan ishlanib, loy bilan suvalgan.
Burjlari toshdan ishlangan. XI asrda rus knyazlari o ‘zlarining tangalarini
zarb qilishgan. Har bir knyazning o ‘z urug‘ tam g‘asi boMgan. Knyaz
o'z ig a tegishli har bir narsaga o‘z tam g‘asini bosgan.
XII asrdan V ladim ir-S uzdal e rla ri siyosiy -iq tiso d iy jihatdan
yuksala boshlaydi. Hunarmandchilik bilan birga shahar m e’m orchiligida
ham o ‘zgarishlar boshlanadi. Rus knyazi Andrey Bogolyubskiy
cherkovlarini oq harsangdan qurdiradi. Darvozalari oraligMga yog'och-
dan ishlangan ko‘tarmalar boMgan. U qurdirgan Bogolyubov shahri ham
oq harsang toshdan ishlangan. Bugungi kunda uning m inorasi saqlanib
qolgan. Shahar ko‘chalari ham oq harsang taxtalar yotqizilgan. Shuning-
dek, bu davrdan cherkov devorlariga odamlar xayvonlar va o'sim lik-
lam ing suratlari toshga o‘yib ishlangan. Vladimir shahridagi Dmitriy va
Yurev Polskdagi Georgiy ibodatxonalari afsonaviy rasm lar bilan
bezalgan. Rus me’morchiligida kamda kam xollarda tosh ishlatilgan,
asosan, yog'och va tuproqdan ishlangan.
Rus qishloqlari ham m ozor-qo‘rg‘onlardan m a’lum. Ular daryo
bo‘ylarida uchraydi, yumaloq shaklda boMib, balandligi o ‘rtacha 2 metr
boMgan. Murdalar uchun chuqur qazilmagan. Ular er ustiga yotqizilgan.
Qabrlarda jang va mehnat qurollari kam uchraydi, odatda pichoqlar,
kamar to'qalari va sopol idishlar bor. Ayollar qabrlarida o ‘ziga xos z e b -
ziynatlar va temir o'roq uchraydi. Har bir qabila ayollarining o ‘ziga xos
zeb-ziynat buyumlar dastasi boMgan. Qabilalar chegarasini aniqlashda
ayollam ing chakka halqalari m uhim o ‘rin tutadi. C hakka xalqlami
ayollar sochlariga taqishgan. Teterevodagi drevlyanlam ing chakka
xalqalari uzukka o‘xshagan, severyanlarniki spiralsim on boMgan, drego-
vichlamiki mis marjon boMgan, radimichlamiki, etti nurli sh u’lasimon,
vyatichlarniki etti parrakli, slovenlamiki romb shaklida boMgan.
Rus qishloqlarining o‘zlarida temirchilik va zargarlik ustaxonalari
boMgan. Ular o‘z qabiladoshlari uchun buyumlar yasab berishgan. Rus
qishloqlarida oMiklarni mozor-qo‘rg‘onlarga ko'm ish xristianlik dini
qabul qilgach ham davom etavergan, chunki ular o ‘zlam ing maxalliy
urf-odatlarini XIV asrlarda ham unutishmagan edi. Jum ladan, shu asrda
vyatichlam ing ko'plab mozor-qo‘rg ‘onlari uchraydi.
XIII asrda mo‘g‘ullarning istilosi Rusni m adaniy va iqtisodiy
jihatdan tushkunlikka tushirib q o ‘yadi. Ilgarigi hunarm andchilik turlari
y o ‘qolib ketadi.
Rossiya davlatining poytaxti M oskva sh ah ri qadimgi yilnom alarda
1147 yildan boshlab tilga olinadi. U Suzdal knyazligini chegara
hududidagi shaharcha boMgan. Bu erda knyaz Yuriy Dolgorukiy 1156
yilda K rem lni dastlab yo g‘ochdan qurdiradi. Bu Krem lning izlari
bizgacha saqlanib qolmagan. M o‘g‘ullar bosqinidan keyin, XIV asr
boshlariga kelib, M oskva yirik rus shahriga aylanadi. Shu davrda Ivan
K alita 1339 yilda Kremlni dubdan bino qildiradi. Arxeologik tadqiqotlar
natijasida q al’a devori aniqlandi.
1367 yilda Dmitriy Donskiy
m o‘g ‘ullarga qarshi qattiq turish uchun Kremlni birinchi m arta oq
toshdan qurdiradi. Uning m aydoni xozirgi Kremlga deyarli teng boMgan.
Uni «O qtosh shahar (Belokamennaya)» deb atashgan. 0 ‘sha davrdan
Kreml yonida qurilgan cherkov va Zvenigorod,
Troica-Sergievo
m onastirlar saqlanib qolgan.
X IV -X V asrlarga oid ba’zi buyumlar hozirgi davrgacha etib kelgan.
U lardan asosiysi M onom ax telpagidir. U ulug‘ knyazlikning muhim
belgisi hisoblangan. Ammo bu telpakning Monomaxga xech qanday
aloqasi y o ‘q. Bu knyazning toj kiyishi to‘g ‘risidagi afsona XVI asrlarda
to ‘qilgan va «Tilla telpak» M oskva knyazlarining vorislik xazinasiga
kiritilgan. Telpak sakkiz qirrali, telpakni hosil qiladigan sakkizta oltin
plastinka gul, yulduz va novdalar tasvir etilgan juda nozik oltin bilan
qoplangan. Telpak chetiga qunduz tutilgan. Telpak naqshi arab guli deb
ataladi. Shuningdek, telpakning yana bir nusxasi 0 ‘rta Osiyodan
topilgan. Shu sabab uni 0 ‘rta Osiyoda ishlangan degan fikrlar bor.
R usda o ‘t o c h a r q u ro lla r XIV asrning ikkinchi yarmidan paydo
boMgan. Vaholanki, miltiq XIII asrda islom mamlakatlarida ixtiro
qilingan edi. Zam baraklar dastlab toblagan temir halqalardan yasalgan.
XV asrdan boshlab esa, m isdan ishlangan (ayrim mis halqalar quyilib
keyin payvand qilingan) zam baraklar ko‘p ishlatila boshlangan.
R usda q a y rilg a n q ilic h d an XIV asrlardan boshlab foydalana
boshlangan. XV asrda rus harbiylari tez yurishga yordam beradigan
changM ni ixtiro qiladilar. U hozirgi zamon chang‘isiga o ‘xshab ketadi.
M azkur chang'ilardan jangchilam ing jangda qoMlaganliklar yilnoma-
larda yozib qoldirilgan.
X IV -X V asrlar Rusda zarb qilingan asosiy pullar kumush «denga»
boMgan.
«Denga» so‘zi
«tanga» so'zining o ‘zgargan shaklidir.
U m o‘g ‘ullar orqali 0 ‘rta O siyodan kirgan. Bu davrda zarb qilingan
tangalam ing suratlari juda xilma xil boMib, uning bir tom oniga Oltin
0 ‘rda xoni nomi yozilgan. Bu o ‘sha davrda Rusda
mayda yarim
m ustaqil davlatlar mavjud boMganligidan dalolat beradi. Bunday mayda
davlatlam ing mavjud boMishi Rus davlati taraqqiyotining rivojiga katta
to ‘siq boMgan edi. Rus davlatini birlashtirish ishini XV asrning oxirida
Q iiy ro q to sh d a n ishlangan
Q o ‘l c h o 'q m o ri.
'I c lio 'q m o rla ri. Ilk palt-olil.
T o sh q irtf'ic h . I’alt-nlit d a \ r i .
M u sic d a v ri lo sh q u r o lla r i.
N e a n d e rla l odam .
T e sh ik to sh . T ik la n g an .
O v m a n z a ra si. Z a ra u J s o y .
Saymalitosh. M il.aw. II mingyillik.
Od a in. xo'kiz, cchki, qoplnn. il.
omuch va boshqa narsalar lasviri.
Lyasko. F ransiya. So’nggi pakolit
A llam ir.Fransiya. So'nggi paleolit
A ntik d a v r sopol b u y u n ila r i n a q s h la ri:
l- q o ra gulli p e lik a , 2 - q i/il g u lli bom biliy,
3 -q o ra yulli a m fo ra , 4 - k ilik v a iin d a ” i tasv ir.
Q o ra ” iiIli id ish . V u n o n isto n .
S a k la r. P ersopol s a ro y id a g i ta s v ir.
S ak p o d sh o si S k u x n a.
S k if la r n iii" q u ro lla ri:
1 - 3 -te m ir q ilic h la r, 4 -6 -te m ir n a y z a la r,
7 -1 0 -b ro n z a .
S a k la rn in g bay ra m libosi.
m o z o r-q o 'rg 'o n i. O lm a -O ta .
Do'stlaringiz bilan baham: |