N. A. Egamberdieva

«Amudaryo  xazinasi»
 
nomini  olgan  bo‘lib,  ko‘pchilikning  qiziqishini  o ‘ziga  tortgan.  U lar 
orasidan  maxorat  bilan  ishlangan  oltindan yasalgan  o t- arava  b o ‘lib,  uni 
kumushdan  yasalgan  ikkita  odam  boshqarmoqda,  odam  tasvirlangan 
oltin  plastinkalar, 
oltin  bug‘u  haykali,  feruza  ko‘zli  buqaning  bosh 
qismi,  oltin  bilakuzuklar  va  boshqalar.  Bular  qadimgi  B aqtriyada 
zargarlik  sohasi  nixoyatda  rivojlanganligini  ko‘rsatadi.  Shuningdek,  bu 
erdan  Yunoniston,  Kichik  Osiyo,  Axam oniylar  va  Salavkiylar  davlatida 
zarb  qilingan  1300  ta  tangalar  ham  topilgan.  Buyumlar  m il.avv.V -III 
asrlarga  oid  boMgan.  Olimlar  fikricha,  bu  buyumlar  B aktriyadagi 
Anaxita  ibodatxonasiga  tegishli  boMib,  Aleksandr  M akedonskiy  yoki 
Salavka  I  xujumi  natijasida  vayron  qilingan.  Bugungi  kunda  m azkur 
xazina  topilgan  joy  qadimgi  Taxti-Kuvad  shahri  ekanligi  o 'z   isbotini 
topgan.  Amudaryo  xazinasi  bugungi  kunda  Londondagi 
B ritaniya 
muzeyida  saqlanmoqda.  Bugungi 
kungacha  ko‘pgina  davlatlarda 
namoyish  etilgan.  1979  yilda  Leningradddagi  Ermitajda  nam oyish 
etilgan.
M il.aw .  330-327  yillarda  M akedoniyalik  Iskandarning  0 ‘rta 
Osiyoga  qilgan  harbiy  yurishlari  natijasida  Parfiya,  MargMyona,

---

B aqtriya  va  Sug'diyona  davlatlari  vayronaga  aylandi.  Natijada  uzoq 
vaqtgacha  bu  erlarda  m adaniy  taraqqiyot  sezilmadi.  Faqatgina  m il.aw . 
Ill  asrda  salavkiylar  hukm ronligi  davrida  biroz  o‘zgarishlar  yuz  berdi. 
Ular  yunonlar  m adaniyatini  0 ‘rta  Osiyoga  yoyishga  intilib,  shu  sohada 
bir qator islohatlami  o ‘tkazdilar.
M il.aw .  Ill  asr  o ‘rtalarida  Yunon-Baqtriya  davlatining  qaror topishi 
bilan  mahalliy  m adaniyatga  ellinizm  elementlaming  kirib  kelishi 
jadallashdi.  Lekin  0 ‘rta  O siyoda  ellinizm  madaniyati  tom  m a’noda 
shakllanmadi.  Uning  ba’zi  xususiyatlarigina  kirib  keldi. 
Bu  moddiy 
m adaniyatda  kuzatildi. 
K vadrat  g‘ishtlami  taxlash  va  mudofaa 
devorlarining  qurilish  uslublarida,  nayza  o ‘qining  uchiga  o ‘xshagan 
nishaklarning,  kolonnali  zallarning  qurilishida,  ayol  terrakota  haykal- 
chalarining  va  ochiq  shakldagi  sopol  idishlaming  keng  tarqalishida 
yaqqol ko‘zga tashlandi.
0 ‘sha davr m adaniy  yuksalishlarida  B aq triyada  Dalvarzintepa,  Eski 
Termiz,  Jondavlattepa; 
S u g ‘d a   Afrosiyob,  Erqo‘rg‘on,  Poykent; 
X o ra z m d a   Yonboshqal’a,  A yozqal’a, Bozorqal’a,  Tuproqqal’a,  Q o‘yqi- 
rilganqala;  C hochd a  Q anqa,  Shoshtepa,  Qovunchitepa;  F a rg ‘onada 
Axsikent,  Koson,  M arham at  kabi  yodgorliklar,  yuzlab  qishloqlar 
shakllandi.
S hoshtepa  Toshkent  shahrining  janubiy  qismida,  Jo‘n  kanali 
qirg‘og ‘ida  joylashgan.  B ugungi  kunda  bu  hudud  Sergeli  tumanining 
Shoshtepa  mahallasiga  qarashlidir.  Yodgorlik  dastlab  qishloq  tarzida 
shakllanib,  m il.aw .  II  asrga  kelib  shahar  qiyofasini  ola  boshlagan. 
Q ang‘  davlatining  uzoq  chegarasida  joylashgan  bo‘lib,  uning  shimoliy 
chegarasidagi  strategik  istehkom ,  hunarmandchilik  markazi,  ko‘chman- 
chi  chorvador  aholi  bilan  o ‘troq  dehqonlar  o ‘rtasida  olib  boriladigan 
o ‘zaro  savdo  aloqalari  rivojida  asosiy vazifani  o‘tagan.  Saqlanib  qolgan 
qism ining  umumiy  m aydoni  300-250m‘.  Ilgari  u  25 
ga
  maydonni 
egal lagan.
Shoshtepa  yodgorligida  dastlab  1896  yilda  N.P.Ostroumov  boshchi- 
ligida  Turkiston  havaskor  arxeologlari  qazish  ishlarini  olib  boradilar. 
Toshkent  arxeologik  ekspeditsiyasi  1978-1979  yillarda  qazish  ishlarini 
olib  boradi.  Shoshtepada  o ‘tkazilgan  tadqiqot  ishlari  natijasida,  uning 
quyidagi  bosqichlarini  aniqladi:
1.  Shoshtepa I-m iloddan  avvalgi  V I-IV asrlar davri  bo‘lib,  Burg‘uluk 
m adaniyatining so‘nggi  bosqichi davri.
2.  Shoshtepa  II-mil.avv.II  asr boMib, Qovunchi  I  madaniyatiga o ‘tish 
davri.

---

3.  Shoshtepa Ill-mil.avv.  II-I  asrlar boMib,  Qovunchi  I  m ada-niyati 
davri.
4.  Shoshtepa IV-Qovunchi  II  m adaniyatining birinchi  bosqichi,  y a ’ni 
milodiy II-III asrlar.
5.  Shoshtepa V-Qovunchi  II  m adaniyatining ikkinchi  bosqichi,  y a ’ni 
milodiy IV-VI  asrlar.
6.  Shoshtepa Vl-mil.  VII-VIII  asrlarga  oid
7.  Shoshtepa  VII-X  oxiri  XII  asrlardagi  kulolchilik  markazi  sifatid a 
faoliyat  yuritgan  Shoshtepada 
yo ‘lakli  aylanma  devor  qoldiqlari 
topilgan.  M arkaziy  bino  hochsimon  shaklda  qurilgan  va  unga  kirish  
joyida 
ravoqli  peshtoq  aniqlangan.  Yodgorlik  zamonasining  n o d ir 
m e’moriy  obidalaridan  biri  hisoblanadi.  Tadqiqotchilar  fikricha, 
m il.aw .  II-I asrlarda shahaming rivojlangan davri bo‘lgan.
Shoshtepadagi  tadqiqotlar  chog‘ida  tashqi  savdo  aloqalaridan 
guvohlik  beruvchi  ikkita  nodir  buyum  topilgan.  Ulardan  biri  fil 
suyagidan  yasalgan  qadahning  bir  boMagi  bo‘lib,  uning  hajmi  5-3,5  sm  
boMgan. U nda erkak kishining siymosi  qabartm a qilib tasvirlangan.
Ikkinchi  bebaho  topilma  stiP-suyak  qalam  boMib,  m ilodning  I-II 
asrlariga  mansubdir.  Suyak  qalam  15  sm  uzunlikda  boMib,  bir  tom o ni 
yozish  uchun  uchli  qilib,  ikkinchi  tom oni  esa  o'chirgMch  uchun  rom b 
shaklidagi  kurakcha  shaklida  ishlangan.  Shoshtepadan  topilgan  to p il- 
malar  orasida  eng  diqqatga  sazovorlaridan  biri  nuroniy  m o‘y safidn in g 
surati  tushirilgan  terrakota  boMib,  unda  o ‘sha  zamonlarda  C hoch  yoki 
Shoshda yashagan qadimgi aholining etnik qiyofasi m ujassam lashgan.
Q ovunchi  m adaniyati  B urg‘uluk  madaniyati  asosida  T o sh ken t 
vohasiga  kirib  kelgan  sarmatlar,  xunlar  va  boshqa  ko 'ch m an ch i 
xalqlam ing  etnik  madaniyati  asosida  rivojlangan. 
Toshkent  vohasi 
Qovunchi  madaniyati  rivojlanishining  markazi  boMgan.  Bu  m adaniyat 
Toshkent  vohasi,  Sirdaryoning  o ‘rta  oqimi,  Farg‘onaning  shim oli- 
g'arbiy  qismlariga  tarqalgan.  M il.avv.II  asr-mil.  VI  asrlarga  o id dir. 
Shoshtepani  o ‘rganish jarayonida  Qovunchi  madaniyatining  rivojlanish 
bosqichlari  aniqlangan:
Qovunchi  I-  mil a w .  II-I asrlar;
Qovunchi  II  ning  ikki  bosqichi  aniqlangan:  1  -bosqich  milodiy  II-III 
asrlar, 2-bosqich milodiy IV-VI  asrlar hisoblanadi.
Qovunchi  madaniyati  izlari  dastlab  Qovunchitepa  yodgorligidan 
topilgani  uchun  Shunday  nom  berilgan.  Qovunchi 
I  m adaniyatidan 
ko‘zacha,  tovoq,  qizgMsh  va  q o ‘ngMr  rang  berilgan  sopol  id ish lar 
topilgan.  Qovunchi 
Ilga  oid  yodgorliklardan  quloqli  xurm achalar,

---

dastasi  hayvon  shaklida  ishlangan  turli  idishlar  topilgan.  Umuman 
Qovunchi  madaniyatida o ‘ziga xos  idish qopqoqlari,  ko'ralar,  ikki  boshli 
q o ‘chqor  yoki  shoxli  h o ‘kiz  boshi  shaklidagi  idishlar  boMgan.  Bu 
idishga  tutatqi  solingan  va  qurbonlik  qilinadigan  idish  sifatida  foydala- 
nishgan.  Qovunchi  m adaniyati  aholisi  dehqonchilik,  chorvachilik  va 
hunarmandchilik  bilan  sh u g ‘ullangan. Ular dehqonchilik  m a’budalariga, 
olov  va  ajdodlar  ruhiga  sigMnishgan.  Mil.  VI  asrga  kelib,  o‘ziga  xos 
xususiyatlarini yo'qotib,  m ahalliy aholi bilan aralashib ketgan.
Qadimgi Farg‘onaning poytaxt shahri  yozma manbalarda  Guyshuan, 
Ershi  deb yozib  qoldirilgan.  Lekin  uning qaerda joylashganligi  masalasi 
munozarali  boMgan.  B ugungi  kunda  To‘raqo‘rg‘on  va  Jomashuy  orqali 
o 'tg an   Namangan  -   F arg‘ona  yoMining  bo‘yida  Eski  Axsi  (Axsikent) 
F arg‘onaning poytaxti  ekanligi  aniqlangan.
A xsikentning  eng  pastki  madaniy  qatlami  mil.avv.  Ill  -I I  asrlarga 
oid.  Q al’a  paxsa  v a  xom   gMshtdan  qurilgan  mustahkam  mudofaa 
devoriga ega boMgan.  D evor balandligi 20 metrga yaqin boMib, qalinligi 
10  m etr  boMgan,  5  ta  darvozasi  boMib,  uning  atrofi  chuqur  xandaklar 
bilan o ‘ralgan.
Shahriston  35  g a   m aydonni  egallagan.  Hozirda  uning  25