D ehqonchilikdan hunarmandchilik ajralib chiqdi.
Bu o ‘z
navbatida m ehnat unumdorligining oshishiga, tovar ayirboshlashning
jonlanishiga, xususiy mulkning rivojlanishiga, davlatning mustah-
kam lanishiga sabab boMdi. Tem ir davri boshlarida Osiyo va Evropaning
hamma
jo y larid a
mustaxkam
istehkomlar
qurilgan,
shaharlar
rivojlangan.
Umuman, odam lar temir bilan eneolit davridayoq tanish bo‘lganlar,
lekin uning am aliy ahamiyatini bilmaganlar. Tabiatda so f temir, faqat
m eteoritlarda uchraydi. Osmondan tushgan buyum esa, ibtidoiy odam lar
uchun m uqaddas buyum sanalgan. Temirdan ishlangan taqinchoqlar,
m unchoqlar
qadim gi
Sharqda
iste'qomat
qilgan
qabilalarning
qabrlaridan topilgan. Temir to mil.av. 1 ming yillikgacha aholi uchun
noyob zeb-ziynat buyumlari yasash uchun material sifatida ishlatib
kelingan. M il.av. XIV asrlarga oid Misr, Mesopotomiya va Egey dengizi
atrofida tem irdan ishlangan buyumlar uchraydi. Bunday buyumlar
Italiyada m il.a w . XII asrda, Germaniya, Skandinaviya va Rossiya
hududlarida X asrlarda paydo boMgan.
Tem irning om m aviy ravishda qoMlanilishi esa, mil.av. IX asrga
to ‘g ‘ri keladi. 0 ‘rta Osiyo
hududida
ilk temir buyumlari mil.av.
VIII asrlarga oiddir.
Tem ir tabiatda ruda holida juda ko‘p uchraydi, deyarli ibtidoiy
qabilalar yashagan barcha hududlarda mavjud boMgan. Lekin qalay va
mis ayrim hududlardagina mavjud boMib, bu qabilalarga o‘zlariga etarli
xom -ashyo olishda qiyinchiliklarni tug'dirgan.
Bronzaga ishlov berish, temirga ishlov berishdan ko‘ra, ibtidoiy
odam uchun oson kechgan, chunki bronza 700-800 S da, mis 1084 S da
erigan, temir
esa 1530 S da erigan. Shu sabab
dastlab temirni
eritmasdan ishlov berganlar va u sarg‘ish va b o ‘sh metall shaklida
bolgan. Ibtidoiy davrda rudadan temirni ajratib olish jarayonining kashf
etilishi, eng buyuk kashfiyot boMgan. Bu kashfiyot asosida esa temir
rudasiga
dam berish usuli
yotadi. Dam berish usulidan ba’zi joylarda
so‘nggi bronza davridan foydalanib kelingan. D am berishda bosqonli
q o ‘radan foydalanilgan.
Rudadan tem ir ajratadigan
bosqonli qo‘ra
toshdan yasalgan va loy
bilan suvalgan qozonsimon o‘choq boMgan. 0 ‘choq b a’zan guvaladan
yasalgan. Dam berish uchun uning ikki tom onida kichikroq teshik
ochilgan. Bu teshiklarga naycha o‘matilgan, naychalarga esa teri
damlarga biriktirilgan dastani bosib dam berilgan. Q o ‘raga temir va ruda
taxlangan. Unga faqat pista ko'm ir yoqilgan va k o ‘pincha botqoq rudasi
ishlatilgan. Tiklangan tem ir zarralari pishib, s o f tem ir boMaklari hosil
boMgan. Rudadagi boshqa aralashmalar toshqolga chiqqan. Temir
boMaklari bolta bilan urilib jipslashtirilgan va kerakli shakl berilgan.
Bolta bronza davrida toshdan yasalgan boMsa, tem ir davriga kelib u
temirdan ishlangan.
Rudadan temir olish usulida so f temirning k o ‘pi toshqolga chiqib
ketgan. Bu jarayon kam maxsul boMganligi sababli odam lar o ‘rta asr
oxirlarida cho‘yandan temir olish usuliga o‘tganlar.
Temirchilar o‘zlarining ishlash uslublarini odam lardan sir tutganlar
va ustaxonalarini axoli yashaydigan joylardan uzoqroqda qurib, unga
hech kimni kiritishmaganlar. Shu sabab odam lar orasida temirchilar
haqida turli xil tushunchalar paydo boMgan.
Ulam ing ko‘plari
iloxiylashtirilgan va har bir xalqda o ‘zining temirchi xudolari
shakllangan. Masalan, yunonlarda Gefest, rim da Vulkan, nemislarda
Vi land, ruslarda Svarog, o ‘rta osiyoliklarda Dovud hisoblanib, odamlar
ularning sharafiga turli marosimlar oMkazgan va sigMnishganlar.
Temir qurollarga o ‘tish ko‘pchilik mamlakatlarda uzil-kesil dehqon-
chilikka o'tish uchun zarur sharoit yaratib
bergan.
Evropada
o ‘rmonzorlarda ekin maydonlami kengaytirish imkonini bergan. Erlarga
ishlov berish sifatini oshirgan. Unda so‘qa va omochdan keng
foydalanilgan. So‘qa yordamida erlar chuqur va sifatli haydalgan.
Omoch yordamida esa, egatlar xosil qilingan va toshloq, qattiq erlarga
ishlov berish oson boMgan. Temir so‘qa tishlar m il.av. VIII asrlarga oid
Osur podsholari saroyidan topilgan. Boshqa jo y lard a esa, ilk temir
davrida y o g ‘ochdan yasalgan omoch va so‘qalarga tem ir tish
kiydirilgan.
Ilk tem ir davrida ko‘pgina yangi mehnat qurollari yaratilgan. Egov
pay do bo‘lgan, uning kesiklari bir qator bo‘lib, hozirgi egovlarga
o ‘xshash boMgan. Egov skanja bilan birgalikda ishlatilgan. Q u lf va
kalitlar paydo boMgan. Ular egovlab yasalgan. Ilgarigi davrlarda k u lf va
kalitlar qadim gi Sharqda boMib, u yog‘ochdan ishlangan.
Ilk tem ir davrida tem ir o ‘roq randalar chaqmoqtosh o‘roq randalam i
siqib chiqargan. Tem ir o ‘roq randa yoysimon o‘tkir yupqa temirdan
iborat boMib, ikki uchiga dasta o‘matilgan. U g‘oMa po‘stini shilish va
yog‘och randalash uchun ishlatilgan.
Harbiy qurol aslahalarning asosiy turlari: qilich, xanjar, nayza,
cho‘qmor, ja n g boltalari bronza davridayoq ishlatilgan boMsada, tem ir
davriga kelib, uning faqat metalli o'zgargan. Bu davrda yoy o‘qlarini
yasashda tem ir kam ishlatilgan, asosan bronzadan ishlangan.
Oddiy tem ir harbiy va mehnat qurollari uchun yumshoqlik qilgan.
Yunon tarixshunosi Polibiy mil.av. Ill asrda galliyalik jangchilar qilich
bilan bir urgandan keyin uni oyogM bilan to ‘g‘rilab olishga majbur
boMganligini yozib qoldirgan.
Biroq k o ‘pchilik davlatlarda ilk tem ir davridayoq po‘la t ishlatila
boshlangan. Tem irni o ‘choqda bir necha marta qizitib va uni bir necha
marta sovuq suvga solib toblab poMat xosil qilingan.
Qadim gi
B aqtiriyada o‘troq dehqonchilik madaniyati
bronza
davridanoq shakllana boshlagan. Bu madaniyat Sopollitepa, Jarqo'ton,
Kuchuktepa, Qiziltepa, Bandixon-1, Tallashkan, Jondavlattepa kabi
qadimgi dehqonchilik madaniyati yodgorliklari asosida o ‘rganilgan.
K u c h u k te p a Qadimgi Baqtriya hududida so‘nggi bronza davriga oid
yodgorlik hisoblanadi. U Surxandaryo hududidagi Ulanbuloqsoy
sohilida joylashgan. Yodgorlikni 1962 yilda L.I.Albaum tomonidan
topilgan va 1963-1967 yillar davomida tadqiqot ishlari olib borilgan.
Bu tadqiqotlar natijasida uning 2 ta rivojlanish bosqichi k o ‘rsatilgan.
Keyingi
yillarda
Baktriya
arxeologik
ottyadining
olib
borgan
tadqiqotlari natijasida yodgorlik sanasi ancha aniqliklar kiritildi va 4 ta
qurilish bosqichi aniqlandi:
Kuchuk I
-m ilo d d a n avvalgi 1300-1000 yillar;
Kuchuk II
-m ilo d d a n avvalgi 1000-850 yillar;
K uchuk III
- miloddan avvalgi 850-650 yillar;
Kuchuk IV
- miloddan avvalgi 650—450 yillar;
Ilk antik davrga o ‘tish -m il. av. 450-350 yillar;
Kuchuktepada 8 metr qalinlikdagi g‘isht supa ustiga qurilgan atrofi
mudofaa devorlar bilan o'ralgan qasr ochildi. Uning quyi uch qatlami
so‘nggi bronza davri oid. Bu qatlamlardan qoMda ishlangan rangli
naqshli sopollar va Sopolli madaniyatiga oid charxda ishlangan sopol
idishlar topildi. Toshdan, terrakotadan ishlangan urchuqlar, suyakdan
ishlangan igna, bigiz, uchburchak shaklidagi bronza o ‘q uchlari
topilgan.
Kuchuk II qatlamidan birinchi bor ikki parrakli asosi zo‘g‘atasimon
qilib ishlangan bronza paykonlar topilgan. Bu davrda kulolchilik
charxida ishlangan sopol idishlaming yangi formalari pay do boMgan.
Ular bankasimon, cilindr-konus shaklida boMib, gardishi qarmoqsimon
qilib ishlangan. Bunday sopol xillari so‘nggi bronza yodgorliklarida
umuman uchramaydi. Shu sabab Kuchuk II qatlam ini olim lar so'nggi
bronza davridan ilk temir davriga oMish davri deb hisoblaydilar.
1977 yilda olib borilgan tadqiqotlar natijasida Kuchuk II qurilish bosqi-
chidan 4 qator mudofaa devori bilan o‘ralganligi aniqlangan. Bu devor
bronza davridagi devorlardan 2 metr uzoqlikda qurilgan. 4-devor 4,5
metr qalinlikdagi madaniy qatlam ustiga qurilgan. 3 -d e v o r esa aylana
shakldagi burjlar bilan mustahkamlangan. K uchuktepaning yuqori
qatlamlari, y a’ni Kuchuk III va IV qurilish bosqichlari ilk tem ir davriga
oidir. Bu davrlarda sopol idishlari faqat kulolchilik charxida ishlangan.
Bronza davri Kuchuktepa arxeologik kompleksi Bandixon qishlo-
gMdagi Maydatepadan ham topilgan. Bu yodgorlikda E.V.Rtveladze
tadqiqot ishlari olib borib, Kuchuk I va Kuchuk II komplekslari
Maydatepada mavjudligini
isbotladi. Kuchuk
I
va Kuchuk II
komplekslariga tegishli yodgorliklar JarqoMonning yuqori qatlamidan,
Sho'rchi tumanidagi Qiziltepa, Bo‘yrachitepa, M irshodi yodgor-
liklaridan ham topilgan.
M irshodi m akonini qazish vaqtida qadimgi dehqon jamoalarining
din iy -e’tiqod tushunchalari bilan bogMiq buyum lar topildi. Ular qora
toshdan ishlangan 4 ta g‘altaksimon mitti «vazachalar», o ‘gMr dastasi
va qizil qumtoshdan y o ‘nilgan erkak kishi kallasining haykalchasi edi.
Bu mitti buyumlami G.A.Pugachenkova tabiatda hosil beradigan va uni
qayta ishlab chiqaradigan kuchlar g'oyasi bilan, tosh haykalchani esa,
hosildorlik bosh xudosi bilan bogMaydi. Shunga o ‘xshash buyumlar
Kuchuktepadan ham topilgan. U erdan qo'shaloq vazasimon mitti
isriqdonlar ham topilgan. Ularda olov izlari saqlangan. Ehtimol, bu
buyumlarning barchasi dehqon jam oalarining diniy-e’tiqodi bilan
bogMiqdir.
Um um an, Kuchuktepaning bronza davri moddiy madaniyati m onu
mental arxitekturasini hisobga olmaganda, Chust madaniyatini eslatadi.
Bu esa u lar o ‘rtasida m adaniy-xo‘jalik va etnik birlik borligini
ko‘rsatadi.
S ug'd iyona oMkasida dehqonchilik madaniyati ilk tem ir davridan
shakllana boshlagan. Bu madaniyat K o‘ktepa, Sangirtepa, Daratepa,
Uzunqir, L olazor kabi qadimgi dehqonchilik madaniyatlari yodgorliklari
misolida ham da T o‘rtkultepa, Afrosiyob va Erqo‘rg‘onning quyi
qatlam larida topilgan.
U m um an, S ug‘diyonaning ilk temir davri yodgorliklari daryo
vohalarida tarkib topgan. Bu ayniqsa, Qashqadaryo vohasida aniq
ko'zga tashlanadi. Bu erda ilk temir davriga oid bir necha vohalarni
ajratib k o ‘rsatish mumkin. Manzilgohlarni hajmi va vazifalariga ko‘ra
quyidagi tiplarga ajratiladi.
1 .Ark va m udofaa devorlarga ega boMgan shahar harobalari
(U zunqir, E rq o‘rg‘on).
2. Q ishloqlar (Daratepa, Chiroqchitepa, Beshqo‘tontepa).
3. M udofaa devorlari bilan o ‘ralgan alohida vazifalami bajaruvchi
m anzilgohlar (Ibodatxona boMishi mumkin).
E rq o ‘r g ‘on - Sug‘dning madaniy-iqtisodiy markazlaridan biri
hisoblanadi.
Uning
maydoni
150ga
teng.
Manzilgohning quyi
qatlam idan
m il.a w . V III-V II
asrlarga
oid
uy-joy
va
xo‘jalik
inioratlarining o ‘rni aniqlangan. M il.aw . VI asrda uning ichki tomoni
kengaytirilib, m udofaa devori bilan o ‘rab olinadi.
Ichki tom onida
hashamatli m a ’muriy binolar barpo etiladi, lekin ark izlari topilmagan.
U z u n q ir - yodgorligi Qashqadaryo viloyatining Kitob tum anida
joylashgan. U m il.a w . VIII-VII asrlarda kichik manzilgoh sifatida
shakllanib, m il.aw .V II-V I asrlarda 70
Do'stlaringiz bilan baham: |