N. A. Egamberdieva

dasta  o‘rnatish
 
mumkin  bo‘lgan.
Neolit 
davrida 
qurollaming 
turi 
ko‘paygan: 
tosh 
boltalar, 
ponalar,  tosh  teshalar,  iskanalar,  og'ir  cho‘qmorlar  paydo  boMgan. 
Tosh  boltalar  neolit  davrida  barcha  ogMr  yumushlarni  bajargan. 
Uning  xo‘jalikdagi  ahamiyati  katta  boMgan,  shuni  e’tiborga  olib, 
ba’zi  olimlar  bu  davmi 
«boltalar  asri» 
deb  atashni  ham  taklif 
qilishgan.
Neolit  davri  jamoalarida  mehnat  qurollarini  takomillashtirish 
bilan 
bir  qatorda 
hunarmandchilikning 
bir 
qator 
tarmoqlari- 
kulolchilik,  to‘quvchilik, zargarlik  kabi  sohalari  ixtiro  qilindi.
Paleolit,  mezolit  davrlarida  idishlar  yog‘ochdan  yoki  novdadan 
yasalgan boMsa,  neolitning rivojlangan  bosqichiga kelib,  dag‘al,  chala 
kuydirilgan  sopol  buyumlar  ishlab chiqarila  boshlandi.  Ularning  tagi 
tuxumsimon  boMib,  shakli  neolit  davri  odamlarining  koM  yoqalarida, 
qumloqlardagi  chaylalarda  yashaganliklari  bois  shunday  boMgan,  ya’ni 
sopol  idishlar  koM yoqasidagi qum  ustiga  o‘rnatilgan  va ularni toshdan 
terilgan  o‘choqlarga qo‘yish ham  qulay  boMgan.  So‘nggi  neolit davriga 
kelib  sopol  buyum  shakli  o‘zgaradi.  Tuvaksimon -  osti  yassi va tekis 
idishlar  paydo  boMadi,  maydalashadi.  Idishlar  loy  lentalar  asosida 
qoMda 
ishlangan. 
Idishlar 
naqshi 
ham 
oddiydan 
murakkabga 
o ‘zgarib  boradi.  Idishlar  bir  yarusli  xumdonlarda  pishirilgan.  Lekin 
idishlar  qo‘pol,  mo‘rt  boMgan.
To‘qimachilik  hunarmatichilikning  vujudga  kelishi  ham  neolit 
davrining  buyuk  kashfiyoti 
hisoblanadi.  Neolit  davri  odamlari 
hayvon  yungi  va  o‘simlik  tolasidan  mato  to‘qishni  o‘rganganlar. 
Shuningdek,  yigirilgan  ipdan  baliq  to‘ri  ham  to‘qilgan.  Bu  esa

---

baliq  ovlash  ahamiyatini  keskin  ravishda  oshirib  yuborgan.  Bunga 
suvda  suzuvchi  qayiqlam ing yaratilishi  ham  imkon  bergan.
N eolit  davri  yutuqlaridan  yana  biri 
ona  urug‘i  doirasida  juft 
oilaning  vujudga  kelishi  boMib,  u  urug‘  ichida  oilaviy  munosa- 
batlam ing  izga  tushishiga olib  keldi  va  jam iyat  taraqqiyotini  yanada 
olg‘a  siljitdi.
0 ‘rta  O siyoda neolit  davri jam oasi rivojlanishining  2  xil  ko‘rinishi 
mavjud  boMgan:  1.  Janubiy— g‘arbiy  hududlarida,  hozirgi  Turkma- 
nistonning  K opetdog1  togM  oldi  daryo  xavzvlarida  ilk  dehqonchilik 
madaniyati  shakllangan.  2.  M arkaziy  va  shimoliy  hududlarida  esa, 
neolit  davri  jam oalari  ovchilik  va  baliqchilik 
xo‘jaligi  bilan 
shug‘ullanganlar. 
Mintaqalararo 
rivojlanishning  o‘ziga  xos  jihatlari 
tabiiy-iqlim   sharoitidan  kelib  chiqqan.  Shuningdek,  0 ‘rta  Osiyoda 
neolit davri  yodgorliklarini  bir necha yirik territorial-xo‘jalik shakllarga 
ajratilgan:  masalan,  Joytun  madaniyati,  Kaltaminor  madaniyati,  Hisor 
madaniyati v a Sazag‘on madaniyati  shular jumlasidandir.
Joytun  m adaniyati 
0 ‘rta  Osiyoning  janubiy-g'arbiy  hududida 
ilk  dehqonchilik 
bilan  shug‘ullangan  qabilalar  yodgorligidir.  Uning 
izlari  faqat  Turkm anistonning  jan u b iy -g ‘arbiy  hududlaridan topilgan. 
Olim lar  uni  miloddan  avvalgi  VI  m ing  yilliklar  oxiri  V  ming 
yilliklar  boshlariga  oid  deb  hisoblashadi.  Uni  B.A.Kufitin,  V.M.Mas- 
son,  D .D urdiev,  O.Berdievlar tadqiq  qilgan.  Joytun  madaniyatiga  Bami, 
T o‘g‘oloqtepa,  ChagMllitepa,  Munchoqlitepa,  Cho‘pontepa,  Joytun, 
N ayzatepa  kabi  bir  qator  ibtidoiy  dehqonlaming  manzilgohlari  kiradi. 
Joytun  qishlogMda 
uch  qurilish  bosqichi  aniqlangan.  Unda  uylar 
to'rtburchak  shaklida  qurilib,  devorlari  guvaladan  ishlangan  va  somon 
bilan  suvalgan.  Uylarning yonida  xo'jalik  xonalari  -  omborxona,  saroy 
va  o‘ralar  ham   boMgan.  Joytun  uylari  devorining  qalinligi  30  sm  ni 
tashkil  etgan.  Har  bir  uyda  (xonadonda)  5-6  kishidan  iborat  oila 
yashagan,  deb  taxmin  qilinadi.  Hammasi  boMib,  Joytunda  30  ga  yaqin 
uy-joy  kom plekslari  Igan,  ularda  150-180  kishi  istiqomat qilgan.
Uyning  ichki  o ‘ng  tomonida  katta  to ‘g ‘ri  burchakli  o‘choq  mavjud 
boMib,  u  loydan  (guvala)  qurilgan.  Tosh  qurollari  asosan  chaqmoq- 
toshdan  ishlangan.  Prizma  va  konussimon  nukleuslar  ko'plab  topilgan. 
Geometrik  shakldagi  mikrolitlaming  keng  tarqalishi  Joytun  mada­
niyatining  muhim  xususiyati  hisoblanadi.  Ulardan  qadama  tig‘  sifatida 
foydalanishgan.
Joytunliklar  kulolchilik  buyumlarini  qoMda yasaganlar  va  geometrik 
naqshlar bilan  bezaganlar.  Ilk Joytun  madaniyatida bezakli  sopol  idishlar 
kam  uchraydi.  Bezakli  idishlar  ko'proq  qizil  rang  bilan  ishlangan.  Ilk

---

Joytun  sopol  idishlarida  to‘lqinsimon  chiziqlar uchrasa,  so'nggi  Joytun 
sopol idishlarida to‘rsimon chiziqlar asosiy o ‘rinni  egallaydi.
Bu  erdan  hayvon  va  odam   gavdasi  tasvirlangan  haykalchalar, 
munchoq,  shaxmat  donalari  topilgan.  Haykalchalardan  ko‘proq  echki, 
qo‘y  haykallari  uchraydi.  Haykalchalar  urug‘ning  sig ‘inadigan  buyumi 
deb taxmin  qilinadi.
Cho‘pontepa  qishlog‘idan  bir  necha  qabrlar  topib  o'rganilgan. 
Qabrlardan g‘ujanak holda yon tomoniga yotqizilgan va ustiga qizil oxra 
sepilgan  odamlaming  suyaklari  topilgan.  Bu  qabrlar  neolitning  eng 
so‘nggi bosqichiga tegishlidir.
Joytun  madaniyati  yodgorliklaridan  topilgan  moddiy  manbalar 
ularning  dehqonchilik  bilan  birga,  chorvachilik,  ovchilik  bilan  ham 
shug‘ullanib,  o ‘z  davrining  katta  yutuqlarini  q o ‘lga  kiritganligini 
ko‘rsatdi.
H isor  m adaniyati  tog‘li  mintaqalarda  yashab,  asosan  hayvon 
ovchiligi  bilan  shug‘ullagan  qabilalar  madaniyatidir.  U  Tojikistonning 
togMi  mintaqalarida keng tarqalgan.  Ularning  izlari  300  dan ortiq joydan 
topilgan.  Bu  madaniyatga  oid  dastlabki  yodgorlik  Dushanbe  shahri 
yaqinidagi  Hisor  vodiysidan  topilganligi  sababli  Hisor  madaniyati 
nomini  olgan.
Hisor  madaniyatining  harakterli  tomoni,  uning  aholisi  qayroqtosh 
tosh  qurollariga  o‘ziga  xos  ishlov  berishgan.  Uning  ishlanish  uslubi 
o ‘rta  paleolit  davridagiga  o ‘xshaydi.  Sopol  idishlar  qo‘lda  ishlanib, 
geometrik naqsh berilgan.
Arxeologlar  Tutkovul  makonidan  yarim  ertoMa  shakldagi  uy 
qoldig‘ini  va  4  ta  qabmi  topib  o‘rganganlar.  Jasadlar  g'ujanak  holda 
yotqizilib,  oyoq-qo‘llari  bogMangan  holda  ko‘milgan. 
Bu  mozorlar 
Hisor madaniyatining so‘nggi  bosqichiga tegishlidir.
Xuddi  shu  davrda  0 ‘rta  Osiyoning  shim oliy 
va  markaziy 
hududlarida  ovchilik,  baliqchilik  va  termachilik  bilan  shug‘ullangan 
neolit  davri  jamoalari  istiqomat  qilganlar.  Bunday  yodgorlik  XX 
asrning  30-40  yillarida  S.P.Tolstov  tomonidan  Amudaryoning  quyi 
havzasida  topilgan  va  fanga  K a ltam in o r  m a d a n iy a ti  nomi  bilan 
kiritilgan.  Yodgorlik  Amudaryoning  Oqchadaryo  o ‘zanidan  chiqqan 
qadimgi  Kaltaminor  kanali  etaklaridan  topilgani  uchun  shu  nom 
berilgan.
Kaltaminor  madaniyati  0 ‘rta  Osiyoning  g‘arbiy  va  shim oli-g‘arbiy 
tomonidagi  erlarida  keng  tarqalgan.  Uning  sh im o li-g ‘arbiy  chegarasi 
Ural  daryosining  o ‘rta  va  quyi  oqimlarigacha,  g 'arb iy   chegarasi  Kaspiy 
dengizigacha 
borib 
taqalgan. 
Janubda 
Q oraqum  
va 
Qizilqum

---

etaklarigacha,  sharqda  esa,  Orol  dengizining  shimoliy,  sharqiy  va 
janubiy  tom onidagi  quyi  Sirdaryogacha  borib  taqaladi.  Qizilqum  va 
Ustyurtning katta territoriyasida ham Kaltaminor madaniyati ancha keng 
tarqalgan.
Kaltam inor 
madaniyatini  o ‘rganish  jarayonida  olimlar  uning 
rivojlanish  bosqichlarini  aniqladilar -  Daryolisoy  (mil.avv.  Y I-IY   ming 
yilliklarga  oid),  Jonbos  (mil.avv.  IY—III  ming  yilliklarga  oid) 
va 
Saksovul (m il.avv.  Ill  ming yillik oxiri -I I  ming yillik boshlariga oid).
Oqchadaryo  havzasidan  k o ‘plab  kaltam inor  madaniyatiga  oid 
yodgorliklar  topilgan.  Ularning 
3-4  ta  manzilgohining 
madaniy 
qatlami 
buzilm asdan  saqlanib  qolgan. 
Bular  Jonbas-4, 
Qavat-7, 
Tolstov m anzilgohi,  Tumek  Kichidjik  qabristonidir.
D aryolisoy  y o d g o rlik lari 
qadimgi  Zarafshon  daiyosining  eng 
qadimgi  o ‘zanlardan  biri  -   Daryolisoy  bo‘ylaridan  topilgan  makonlar 
hisoblanadi.  D aryolisoy  sohillaridan  ilk  neolit  davriga  oid  qirg‘ichlar, 
tarashlagichlar,  paraqalar  va  trapetsiyalar  topilgan.  Bu  erdan  boshqa 
joylarga  xos  boMmagan  o‘ziga  xos  shoxdor  trapetsiyalar 
topildi. 
Makondan  naqshli  sodda  sopol  idishlarining  parchalari  ham  topilgan. 
N eolit  davri  odam lari  daryo  sohilida  makon  qilib,  baliqchilik,  ovchilik 
bilan shug‘ullanganlar.
N eolit davri  yodgorliklari  Qizilqumning Chinkeldi,  Echkilisoy,  X o‘ja  
Gumbaz,  Q oraqat  degan  joylardan  ham  topilgan.  U joylardan  topilgan 
arxeologik  m anbalar  Daryolisoy  topilmalariga  o‘xshash  boMganligi 
sababli  uni  D aryolisoy  tipidagi  ilk  neolit  davri  yodgorliklari  qatoriga 
kiritadilar.
Jo n b o s-4  
m ak o n i 
Oqchadaryo  qirg‘oqlaridan  topilgan. 
Uni
S.P.Tolstov  rahbarligidagi  Xorazm  arxeologik  ekspeditsiyasi  a ’zolari 
o ‘rgangan. 
M akondan 
chaqmoqtoshdan  yasalgan  mehnat  qurollari, 
sopol  parchalari,  hayvon  va  baliq  suyaklari  bilan  birga  katta  chayla 
qoldigM  ham   topilgan.  Chaylada  neolit  davrida  yongMn  boMganligi 
aniqlangan.  U  qalin  loyqa ostida qolgan.
Chayla yarim   ertoMa  shaklida boMib,  uning maydoni  290kv.m  (24m 
x  17m)  boMgan.  U  yog‘och  ustun,  sinchlar  bilan  ko'tarilgan.  Uning 
tom iga  ko‘ndalang  yog'ochlar  tashlanib,  usti  qamish  bilan  yopilgan. 
Chayla  sathining  k o ‘p joylaridan  katta-kichik chuqurchalar topilgan.  Bu 
ustun  va  sinchlar  oM-natilgan  chuqurchalar  boMgan.  Chayla  o‘rtasida 
katta  markaziy  o ‘choq  qoldigM,  uning  atroflaridan  esa,  lOOga  yaqin 
mayda  o'ch o q lar  qoldigM,  chayla  atrofidan  esa  kul,  kuygan  qamish  va 
yog‘och  qoldiqlari  topilgan.  S.P.Tolstov  hisobiga  ko‘ra,  bu  erda  120— 
125  odam yashagan.  Jonbos-4 katta urug‘ jam oaning makoni  boMgan.

---

J o n b o s ^   makonidan  so‘nggi  neolit  davriga  xos  nukleuslar,  nayza 
paykonlari, qirg‘ich, o‘q uchlari va tosh qurollar topilgan.
Makonning  madaniy  qatlamidan  baliq,  y o w o y i  ch o ‘chqa,  qirg‘ovul, 
o'rdak,  g‘oz  tuxumlari  po‘choqlari,  jiyda  danaklari  ham  topilgan. 
Topilgan  suyaklaming  86%  baliqlaming  suyaklari  boMib  chiqqan. 
U  erdan  sopol  idishlaming  parchalari  ham  topilgan  boMib,  ular 
tuxumsimon  shaklda,  osti  yassi  bo‘lib,  sopol  idishlam ing  sirti  ilon  izi, 
archa  bargi  singari,  romb,  uchburchak,  toMqinsimon  geom etrik naqshlar 
berilgan.  Kaltaminorliklar sopol  idishlarini  o ‘ziga xos  tarzda yasaganlar. 
Ular  qopga  o'xshash  narsaga  qum  solib, 
atrofmi  loy  bilan  shuvab 
chiqqanlar  va  quritilgan.  Keyin  er  tandiriga  o‘xshash  xumdonga  bir 
nechtasi  terilib, 
olov  yoqilgan  va  xumdon  og‘zi  bekitilgan.  Katta 
haroratda  olov  yonib,  idish  ichida  iz  qoldirgan.  Shu  sabab  sopol 
buyumlari  tuxumsimon  shaklda  boMgan,  lekin  idish  ichi  pishmasdan 
qolgan.  Sopol  loyiga  yantoq  yoki  qamishning  toza  kuli  solingan.  Sopol 
qozonlarga esa maydalangan toshlar qo‘shilgan.
Jonbos-4 atrofidagi taqirlardan neolit davriga oid  ikkita qabr topilgan. 
Marhumlar  g‘ujanak  holda,  y a ’ni  oyoq-qo‘llarini  bukib,  ko‘milgan. 
Qabrlarning  har xil joylaridan  turli  taqinchoqlar,  chaqm oqtosh  qurollar, 
sopol  idishlar siniqlari  va qizil  bo‘yoq qoldiqlari  topilgan.  Bu  topilmalar 
kaltaminor madaniyatiga xos edi.
Tolstov  m anzilgohini  A.V.Vinogradov  JonbOs-4  m akoniga  yaqin 
joydan  topgan  va  ustozi  S.P.Tolstov  sharafiga  «Tolstov  manzilgohi» 
nomini  bergan.  Tadqiqotlar  natijasida  makonning  rivojlangan  neolit 
davriga  to‘g‘ri  kelishi  va  mil.avv.  IVming  yilliklarga  oid  ekanligi 
aniqlandi.
Makondan  ikkita  xona  qoldig‘i  topilgan  bo‘lib,  ulardan  birining 
maydoni  110-120kv.m.  Xonaning 
konussimon  tom i  avval  qamish, 
so‘ngra  daraxt  qobig‘i  bilan  yopilgan.  Xonadan  ustun  qoldiqlari  va 
o ‘choq  izlari  aniqlandi.  Makondan  chaqmoqtoshdan  ishlangan  mikrolit 
qurollar, 
kamon  o ‘q  uchlari,  turli  xil  suyak  qurollar  -  
garpunlar, 
qarmoqlar.  ignasimon  uchli  qurollar,  ignalar,  silliqlanib  ishlangan 
boltachalar,  tosh  va  sopollami  silliqlaydigan  asboblar,  ch ig‘anoqlardan, 
parranda  suyaklari  va  feruza  toshdan  yasalgan  taqinchoqlar  topilgan. 
Shuningdek,  qora-qizg‘ish  va  oq  rangdagi  bo‘yoqlar  bilan  bo‘yalgan 
turli  naqshlar  bilan  bezatilgan  sopol  buyumlaming  parchalari  topilgan. 
Tolstov  manzilgohidagi  tosh  qurollaming  D arvozaqir  I,  II  va  Katta 
Tuzkon makonlaridagi qurollar bilan o'xshash tom onlari  aniqlangan.
Tolstov  manzilgohidan topilgan ashyolar Kaltam inor madaniyatining 
o ‘ziga  xos  xususiyatlarini  yanada  oydinlashtirdi.  Jum ladan,  Kaltaminor

---

xo‘jaligining  asosini  baliqchilik  tashkil  qilgan.  Baliq  ovida  to ‘rdan, 
suyak  garpunlardan,  tosh  sanchqidan  va  qarmoqlardan  keng  foyda­
langanlar.  U larning  namunalari  Kaltam inor  madaniyati  yodgorliklarida 
ko‘plab  uchraydi.  X o‘jalikda  hayvon  ovi  ham  muhim  ahamiyatga  ega 
boMgan.  U lar  asosan,  yo w o y i  ch o ‘chqa,  buxoro  ohusi,  jayron,  qulon, 
sayg‘oq  va  boshqa  hayvonlami  ovlaganlar.  Ovda  ular  o ‘q-yoydan  keng 
foydalanganlar.  X o‘jalikda  pardozlangan  tosh  boltalar  va  teshalardan 
foydalanishgan.  Aholisi  to ‘qim achilik  bilan  ham  shug'ullanib,  o'zlari 
uchun  kiyim -kechak  va  baliqlar  uchun  to ‘r  to ‘qishgan.  Xo'jaligining 
uchinchi  tarmogM  termachilik  boMgan.  Yodgorliklarda  y o w o y i  jiyda 
danagi  ko‘plab topilgan.
Sirdaryoning  pastki  oqimida  so ‘nggi  neolit  davriga  oid  ko‘pgina 
m akonlar  tadqiq  qilindi.  Shulardan  Saksovul  va  Shulqum  qarorgoh- 
laridan  katta 
material  olingan.  B u  erdagi  ibtidoiy jam oalar  ko‘pincha 
qirgMch  qurollarini  tosh  siniqlaridan yasaganlar.  Sopol  idishlaming turli 
shakllari  m avjud.  Ular tuxumsim on  shaklda  boMib,  tagi  tekis  ishlangan 
va qism an  naqshlangan.
K altam inor  madaniyatining  ijtimoyi  rivojlanishida  matriarxat  davri 
boMib, ju ft oilalar shakllagan  edi.  Bundan Jonbos-4  makonidan  topilgan 
100 
ga 
yaqin 
mayda 
o ‘choqlar 
darak 
beradi. 
Shuningdek, 
kaltam inorliklar  o‘z  faoliyatlarida  tabiatga  butunlay  qaram  edilar.  Ular 
yashash jo y la ri- kulbalarini  daryo  v a koM  buylarida qurganlar.  Daryolar 
o ‘z  o ‘zanini  o ‘zgartirishi  bilan  ular  ham  o‘z  manzilgohlarini  o ‘zgar- 
tirganlar.
Hozirgi  kunda 
Kaltaminor  madaniyati  izlari  Sirdaryoning  quyi 
oqimi,  Qizilqum ning  ichki  hududlari  va  Zarafshonning  quyi  havza- 
larida  topilgan.
T u m e k -k ic h id jik   q a b rsto n i  —  so‘ngi  neolit  davriga  oid  muhim 
yodgorlik  boMib,  и  1972  yilda  Amudaryoning  quyi  oqimidan  topilgan. 
U  erda  tadqiqotlar  1973-1974  yillarda  olib  borildi.  Qazishmalar  vaqtida 
27  ta  qabr  ochib  o ‘rganiIdi.  Qabrga  dafn  etilganlar  chalqanchasiga 
yotqizilgan,  boshlari  esa,  asosan,  shim oli-sharqqa  qaratib  qo‘yilgan  va 
kiyim  boshlari  bilan  ko‘milgan.  Skletlar  ustida  taqinchoqlar  saqlanib 
qolgan.  Tosh  qurollar  va  sopol  buyumlarning  parchalari  qo ‘yilgan. 
Qabrdagi  suyaklarda  qizil  rang  izlar  mavjud.  Bu  ularning  diniy 
e ’tiqodlari  bilan bogMiq boMgan.
Tadqiqotlar  natijasida  neolit  davrida  Zarafshon  daryosining  beshta 
tarmogM  Amudaryoga  qo‘shilganligi  aniqlandi.  Mazkur  tarm oqlar 
Q izilqum   hududida  katta,  kichik  koMlami  hosil  qilgan.  Zarafshon 
daryosining  yirik  tarmogM  M oxandaryo  boMib,  uning  ham  oqimida

---

koMlar shakllangan.  Bugungi  kunda  ular  sho‘rlanib,  xalq  orasida Katta 
tuzkon,  Kichik  tuzkon  deb atalib  kelinadi.  Shu  qadimgi  k o ‘l  yoqalarida 
neolit  davri  aholisi  iste’qomat  qilgan.  1950  yillarda  Y a.G ‘.G ‘ulomov 
Moxandaryo 
bo‘ylab 
arxeologik 
qidiruv 
ishlarini 
olib 
bordi.
1960  yillarda  esa  bu  hududda  A .A sqarov  bilan  O M slom ovlar  tadqiqot 
ishlarini olib borib,  100 dan ortiq neolit davri manzilgohlarini topdilar.
Ular  bir-biriga  juda  yaqin  m asofada  joylashgan. 
Bu  joylardan 
qirg‘ichlar,  pichoqlar,  o‘roq-randalar,  nayza  uchlari,  o ‘roqlar,  parma, 
teshkichlar, yorg‘uchoq,  qayroqtosh,  bolta va boshqa buyum lar topilgan. 
Tosh  qurollardan  tashqari  bu  erdan,  taqinchoqlar,  munchoqlar,  sopol 
idishlari  topilgan.  Sopol  idishlaming  k atta-  kichikligi,  bezagi  har  xil 
bo‘lib,  o g ‘zi  kengroq,  osti  dum aloq  shaklda  boMgan.  Lekin  bu  erda 
suyakdan  qurollar  topilmagan.  U ning  ko‘plari  m avsum iy  manzil- 
gohlar  bo‘lib,  madaniy  qatlam lar  etarli  saqlanib  qolm agan.  Faqat- 
gina  Darvozaqir  manzilgohida  m adaniy  qatlam  yaxshi  saqlangan.
D arv o zaq ir  I  makoni  Buxoro  viloyatining  Qorako‘l  shaharchasidan 
40-45  km  shim oli-g‘arbidagi  K atta  Tuzkon  koMidan  6 0 0-70 0  metr 
masofada  joylashgan. 
U  erda  3ta  madaniy  qatlam  topilgan  boMib, 
yuqori  qatlami  buzilib  ketgan.  Lekin  undan  ancha  boy  m ateriallar  tosh 
mehnat  qurollari  -   silliqlangan  tosh  boltalar,  qirg‘ich,  teshgich,  o ‘ro q - 
randa,  parma  topilgan.  Ikkinchi  qatlam dan  esa  gulxan  qoldiqlari  va  oz 
miqdorda  qurollar topilgan.  Uchinchi  qatlamdan  esa,  o ‘choqlar  va  turar 
joy  qoldiqlari,  silliqlangan tosh  bolta,  boshqa  xil  tosh  qurollar,  toMqinli 
chiziqlar bilan  bezatilgan sopol  buyum lar va hayvon  suyaklari  qoldiqlari 
topilgan.
Darvozaqir  madaniy  yodgorliklariga  o ‘xshash  buyum lar  Qashqa- 
daryoning  quyi  oqimidan  Q um sulton  va  Poykent  pasttekisliklaridan 
ham topilgan.  Poykent makonlaridan  tosh  bolta,  qirg‘ich,  teshkich,  o ‘roq 
qadamalar  va  sopol  idishlarning  siniqlari  topilgan.  Tadqiqot  natijasida 
ularning mil.avv.  IY—III  ming yilliklarga mansubligi  aniqlandi.
N eolit  davrining  Sazag‘on  m a d an iy a ti  m akon lari  (Sazag‘on  1,2, 
TepakoM  3)  Zarafshon  datyosining  o ‘rta  xavzasida 
Sam arqanddan  30 
km  jan u b i-g ‘arbda  joylashgan.  Sazag‘on  makonlaridan  neolit  davriga 
oid  ko‘plab  tosh  qurollari  va  hayvon  suyaklari  topilgan.  Sazag'on 
madaniyati  axolisi  tog‘li  hududlarda  yashab,  asosan  hayvon  ovi  bilan 
shug‘ullanganlar.  Shu  sabab  makonni  qazish  vaqtida  ovchilikkka 
moslashgan  mehnat  qurollari  bilan  birgalikda, 
uning  yuqori  qatlam ­
laridan  yovvoiy  va  uy  hayvonlarining  suyak  qoldiqlari  ham   topilgan. 
M ehnat  qurollari  asosan  tosh  parchalari  va  qo‘pol  paraqalar  asosida 
yasalgan.  Uning  tosh  qurollarining  ishlanish  texnikasi  Markaziy

---

F arg'onaning  mehnat  qurollariga  o'xshaydi.  Turli  qurol  aslahalar 
tarkibida  silliqlangan  tosh  boltalar,  qadama  toshlar,  yog‘uchoqlar, 
kam on  poykonlari  bor.  Sopol  idishlari  naqshlangan.  Shuningdek, 
m akondan  eneolit  davri  qabrlari  ham  topib  o‘rganilgan.  M a’lum 
boMishicha,  bu  odamlar  evropoid  irqiga  mansub  boMgan.  Shunday 
tipdagi  odam lar va  dafn  m arosim lari  Tojikistondagi  Tutkovul  makonida 
kuzatilgan.  Makondan  topilgan  tosh  industriyasi  va  boshqa  topilma- 
larning umumiy  xususiyati  S azag‘on  1  manzilgohining  ilk neolit davriga 
taalluqli  ekanligini asoslash  bilan  birgalikda Markaziy  F arg‘onadagi  shu 
tipdagi yodgorliklarga o ‘xshashligini ko‘rsatdi.
M arkaziy  F arg‘ona  neolit  yodgorliklari 
ilk  neolit  bosqichiga  oid 
yodgorlik  boMib,  u  XX  asrning  50-  yillarda  tadqiq  qilingan.  Ular 
m arkaziy  Farg‘onaning  choMlarida  topilgan  boMib,  bugungi  kungacha 
80  dan  ortiq  makon  aniqlangan.  Ular  umumiy  tarzda 
M arkaziy 
F a rg ‘ona  m adaniyati 
deb nom lanadi.
N eolit  makonlari  Q oraqalpoq  dashtida,  M ingbuloq,  Sariqsuv, 
O qqum ,  DamkoM  va  Q iziltepa  hududlaridan  topilgan.  U lar  jum lasiga 
Z am bar  1,2,  Yangiqadam  12,14,  16,19,  35, 
Mingbuloq,  Sariqsuv, 
UzunkoM,  DorozkoM, M adyor v a boshqalarini kiritish mumkin.
M akonlarda madaniy qatlam lar saqlanmagan.  U erdan  prizma,  qalam 
shaklidagi  tosh  o‘zaklar,  qirgMchchalar, randa,  burg‘u,  keskich qurollari, 
paykonlar  topilgan.  Paykonlar  asosan  bargsimon  shaklda  boMgan. 
Q urollam ing  ko‘pchiligi  paraqa  va  tosh  siniqlari  asosida  yasalgan. 
G eom etrik shakldagi  qurollar topilmagan.
Ibtidoiy  odamlar  koM,  daryo  va  buloqlar  atrofida  o ‘z  makonlarini 
qurib,  ovchilik,  baliqchilik va term achilik bilan shug'ullanganlar.
M arkaziy  Farg‘onaning  shim oliy  qismida joylashgan  M adyor  3,4  va 
boshqa  makonlari  so‘nggi  neolit  davriga,  ya’ni  mil.avv.  IV  -   III  ming 
yilliklarga oiddir.
U chtut 
yodgorligi  chaqm oqtosh  qazib  olish  va  birlamchi  ishlov 
berish  ustaxonasi  boMib,  N avoiy  viloyati  Uchtut  hududidan  topilgan. 
Uni  Y a.G ‘.G‘ulomov  rahbarligidagi  ekspeditsiya  1960  yilda  topgan. 
Y odgorlikni  1966-1967  yillarda  T.Mirsoatov  o ‘rgangan  va 
neolit 
davrga 
oid  o ‘ra(shaxta)lami  ochgan.  Shuningdek,  bu  erdan 
tosh 
davrining turli  bosqichlariga oid  moddiy buyumlar ham topilgan.
D astlabki  davrlarda  ibtidoiy  odamlar  qoyalarda  ko‘rinib  yotgan 
chaqm oqtoshla.ni  sindirib  olganlar.  Keyingi  davrlarda  chaqmoqtoshni 
qidirib,  to g ‘  yonbagMrlarida 
4,5  va  5  metrli 
o‘ralar 
kovlaganlar. 
Kerakli  xom  ashyoni  olish  uchun  o'ralam ing  pastki  qismidan  har 
tom onga  q o ‘shimcha  yoMaklar  ochib  borganlar.  0 ‘ralar  maxsus  tosh,

---

suyak  va  yog'ochdan  yasalgan  kurakchasimon  qurollar  yordam ida 
qazilgan. 0 ‘ralar devorlarida kurakchalar izlari  mavjud.  Chaqm oqtoshni 
konchilar  tosh  boltalar yordamida  kovlaganlar.  Shuningdek,  u  erda  o ‘t 
yoqib  toshni  qizdirishgan  va  sovuq  suv  quyib,  portlatganlar.  Ular 
keragicha  xom -ashyodan  olib,  keyinchalik  o‘ralar  og‘zini  harsang 
toshlar  bilan  yopib  qo‘yganlar.  Arxeologlar  bu  erda  lOOdan  ortiq 
bunday o ‘ziga xos o‘ralami topganlar,  ulardan faqat  35tasi  o ‘rganilgan.
Uchtut  yodgorligi  singari  shaxtalar  faqat  neolit  davri  yodgorliklarida 
uchraydi.  N eolit  shaxtalari  Angliya,  Fransiya,  Daniya,  Shim oliy 
Germaniya va Belorussiya  kabi  davlatlarda ham topilgan.
Mavzuni m ustahkam lovchi savollar:
1. N eolit davri yodgorliklarini  sanang.
2. Kaltaminor madaniyati  necha bosqichda rivojlangan?
3. Neolit davri yutuqlari nimalardan  iborat?
4. Uchtutdagi neolit davri  shaxtalari  haqida m a’lumot bering?
5. Ishlab chiqaruvchi xo‘jalik va uning mohiyati  nima?
6. Joytun madaniyati qaysi  hududda shakllangan?
7. Xisor madaniyati xususiyatlarini  tushuntirib bering?
8. M arkaziy 
Farg‘ona  yodgorliklarining 
o ‘ziga 
xos 
jihatlari 
nimalardan  iborat?
Yodda  tuting!
Neolit  davrining  asosiy xususiyatlari
■  Miloddan  avvalgi  VI  ming  yillikdan  IV  ming  yillikkacha  davom  
qiladi.
■  Dehqonchilik va chorvachilik vujudga kelgan.
■  Kulolchilik, to‘quvchilik,  zargarlik paydo  boMgan.
■  Tosh qurollarini  silliqlash,  parmalash uslublari  vujudga kelgan.
■  Odamlar o'troq hayot tarziga o ‘tganlar.
■  Ishlab chiqaruvchi  xo‘jalikka o ‘tilgan.
■  Boltalar ixtiro qilingan.
■  M akrolit qurollar keng tarqalgan.
■  Juft oila vujudga kelgan.
2-§. Eneolit d av ri yodgorliklari
Neolitdan  keyingi  davr  eneolit  deb  ataladi.  Lotincha  «acneus»- 
mis  va  yunoncha  «litos»-tosh  so‘zlaridan  olingan  boMib,  mis— tosh 
davri  m a'nosini  anglatadi.  Eneolit  miloddan  avvalgi  IV— III  m ing

---

yilliklam i  o ‘z  ichiga  oladi. 
K o‘pgina  hududlarda  neolit  davri 
jam oalari  bilan  bir  vaqtda  hukm ron  boMgan.
M isning  kashf etilishi  va  undan  mehnat  qurollari  yasashning  ixtiro 
qilinishi  haqida  fanda  2  xil  fik r  mavjud.  B a’zi  olimlar  mis  dastlab  bir 
jo y d a  k ash f  qilinib,  keyinchalik  shu  erdan  boshqa  joylarga  tarqalgan 
degan  fikm i  ilgari  suradilar.  U lar  o ‘z  fikrlami  janubi-g‘arbiy  Erondagi 
C hatal-U yuk  va  Cheyyunyu  tepaliklaridan 
mil.avv. 
VIII-VII  ming 
yilliklarga  oid  misdan  ishlangan 
taqinchoqlaming  topilishi  bilan 
isbotlaydilar.  B a’zi  olim lar  esa,  mis  va  unga  ishlov  berish  uslublari  har 
bir  hudud aholisining o 'zlari  k a sh f etganlar deb ko‘rsatadilar.
O lim lar tomonidan m isga ishlov berishning 4 bosqichi  aniqlangan:
1-bosqichda  misga  sovuq  holda  ishlov  berilgan.  Mis  qizil  rangda 
boMganligi sababli, dastlab undan turli taqinchoqlar yasaganlar.
2-bosqichda  misga  olov  orqali  ishlov  berib,  undan  turli  mehnat 
qurollarini  yasaganlar.  M isning  olovda  erish  xususiyati  tasoddifan 
topilgan.
3-bosqichda rudadan  misni  ajratib olish usuli kashf etilgan.
4-bosqichda  mis  bilan  qalayning  aralashmasidan  qattiq  metall,  y a’ni 
bronza k ashf etilgan.
M is  Sharqiy  Eron  hududida  mil.avv.  VII  ming yilliklarda,  Ikki  daryo 
oraligM  va  Hindistonda  m il.avv.  VI  ming yilliklarda,  M isr va Bolkon 
yarim   orolida  mil.avv.  V  m ing  yilliklarda,  Sharqiy  Evropa  va  qadimgi 
A m erika  hududlarida  m il.avv.  IV  ming  yilliklarda,  Janubiy  Amerikada 
mil.avv.  I  ming yilliklarda k a s h f etilgan.
M isning  erish  xususiyati  undan  ancha  kech  ixtiro  qilingan.  Bu  yaqin 
Sharqda,  Janubiy  Turkm aniston  hududlarida 
mil.  avv.  IV  ming 
yilliklarda,  Evropa,  Xitoy  ,  0 ‘zbekiston  hududlarida mil.avv.  III-II  ming 
yilliklarda sodir boMgan.
B.A.Kuftin  va  V.M.  M assonning  janubiy  Turkmanistonda  olib 
borgan  arxeologik  tadqiqotlari  asosida  eneolit  davrining  rivojlanish 
bosqichlarini  aniqladilar  v a  eneolit  davri  rivojlanishi  ilk,  oMla, 
so ‘nggi 
bosqichlarga 
boMdilar. 
Ular  tadqiqoti 
natijasiga  ko‘ra, 
N o m o zg o h -l-ilk   eneolit  davriga,  Namozgoh-2- o‘rta  eneolit davriga , 
N am ozgoh-3-so‘nggi  eneolit davriga xosdir.  Eneolit  davrida  sug'orm a 
dehqonchilik  va  xonaki  chorvachilik  ibtidoiy  xo‘jalikning  asosini 
tashkil  etgan.
Eneolit  davri  iqlim  sharoiti  hozirgi  davrdan  ancha  farq  qilgan. 
YogMngarchilik  ko‘p  boMgan.  Tog‘  oldi  soylari,  daiyolar  sersuv 
boMib,  ular  choM  zonalarining  ichkarisigacha  kirib  borganlar.  Eneolit

---

jam oalari  shu  suv  etaklarida  o‘zlariga  manzilgohlar  qurib,  yangi 
erlami  o‘zlashtirganlar.
Eneolitning  ilk  bosqichida aholi  bir-biriga  zich  qilib  qurilgan  bir 
xonali  uylardan  iborat  qishloqlarda  istiqom at  qilganlar.  Uylar  to r, 
kvadrat  shaklida  xom  g‘ishtdan  qurilgan  bo‘lib,  xona  devorlari 
somonli  loy  bilan  suvalgan.  0 ‘rta  bosqichida  esa  qishloqlam ing 
markaziy  qismi  mudofaa  devori  bilan  o ‘ralib,  ko‘p  xonali  u ylar 
ham  uchraydi.  Ularning  orasida  doira  shaklidagi  xonalar  ham  
boMib,  tadqiqotchilar fikricha, bu ibodatxona boMib,  ular bu erda olovga 
sigMnishgan.  Eneolitning 
so'nggi 
bosqichida  qishloqlar  hududi 
kengayadi  va  ko‘p  xonali  uylam ing  soni  oshadi.  Ularda  d ahlizlar 
va  hovlilar  vujudga  keladi.  Hovlilarni  birlashtiruvchi  tor  ko‘ch alar 
rasmiylashgan  va 
ularning 
hammasi 
qishloqning 
m arkazidagi 
maydonga  chiqqan.  Har  bir  uyda  x o ‘jalik   kom pleksi-om borxonalari 
boMgan.
So'nggi  bosqichda  qishloqlar  yiriklashib,  shaharlar  qiyofasiga 
o ‘ta  boshlagan.  Shu  jihatini  inobatga  olib,  arxeologlar  uni  shahar- 
largacha  (protogorod)  boMgan  davr  m adaniyati  belgilari  deb  hisob- 
laydilar.
Eneolit 
davrida 
mehnat 
qurollari 
asosan, 
toshdan, 
hayvon 
suyaklaridan  va  qisman  misdan  yasalgan.  Mis  mehnat  qurollari 
mavjud  boMganligi  eng  qadimgi  mehnat  qurollarini  kimyoviy  tahlil 
qilish 
asosida 
isbotlandi. 
Dastlabki  mis 
qurollar 
so f 
m isdan 
yasalgan.  Odamlar  dastlab  misni  toshning  bir  turi  deb,  sovuq  h olda 
ishlov  berganlar.  Miloddan  avvalgi  IV  m ing  yilliklardagina  uning  
olovda 
erish 
xususiyati 
kashf 
etilgan. 
Mis 
qurollari  m ehnat 
unumdorligini  oshirgan,  lekin  mis  tabiatda  kam   uchraganligi  va tannarxi 
qimmat boMganligi  sababli,  u  tosh  qurollam i  siqib  chiqara  olm agan. 
Shuningdek,  uning  boshqa  metal larga  nisbatan  yumshoqligi 
va 
egiluchanlik xususiyati,  ulardan  hamma hududlarda  bir xil foydalanishga 
imkon bermagan.
Eneolit  davridagi  mehnat  qurollari  asosan  dehqonchilik  x o ‘jalig i 
bilan  bogMiq  edi.  Bu  qurollar  chaqmoqtoshdan  ishlangan  qistirm a 
o ‘roq,  pichoq,  o ‘roq  randa,  qirgMch,  bigiz,  yorg‘uchoq,  ketm oncha  va 
boshqalar  boMgan.  Misdan  bigiz,  igna,  to ‘g‘nagMch,  bolta,  pichoq, 
nayza,  kurakchalar  va  turli  taqinchoqlar  yasaganlar.
Eneolit  davrining  ilk  va  o ‘rta  bosqichida  sopol  loyiga  m aydalab 
ezilgan  somon  qo‘shib  idish  yasalgan.  Bu  sopol  buyumlar  qalin  va 
mo‘rt  boMib,  tagi  yassi  boMgan.  Sopol  idishlar  sargMsh,  och  sariq,

---

och  qizil  va  qizil  angob  bilan  bo'yalib,  qora  mineral  rang  bilan 
sodda  geometrik  naqsh  berilgan.
So‘nggi  bosqichida  esa  sopol  idishlar  yasashda  katta  o ‘zgarishlar 
yuz  beradi.  Birinchidan,  sopol  buyumlar  sifati  yaxshilanadi,  ya’ni 
loyga  gips  aralashtiriladi.  Natijada  sopol  buyumlar  jarangli  va 
mustahkam  bo‘ldi.  Ikkinchidan,  ba’zi  sopol  idishlarda  3  tadan  oyoq 
paydo  boMdi.  U chinchidan,  sopol  buyumlar  naqshi  murakkablashib, 
jim jim ador  boMdi  va  hayvon,  parrandalaming  rasmini  solish  odat 
tusiga  kirdi.  Sopol  idishlar  turi  ko‘paygan.
Sarazm  m adaniyati 
eneolit  davrining  noyob  yodgorligi  hisob­
lanadi.  Hozirgi  Sarazm  qishlog‘i Zarafshon  vohasining  yuqori  qismida 
0 ‘zbekiston  bilan  Tojikistonning  chegara  hududida  joylashgan.  Shu 
qishloqda  istiqomat qiluvchi  Ashurali  Toyloqov  1976  yili  o‘z tomorqasi 
va  qo'shnilarining  hovlilaridan  topilgan  sopol  siniqlari,  bronza  bolta  va 
pichoqlarni  olib,  Panjikent  muzeyiga  topshiradi.  Bu  topilm alar  darhol 
olimlam ing  diqqatini  o ‘ziga  jalb  qiladi  va  1977  yilda  tojikistonlik 
arxeologlar tadqiqot  ishlarini  boshlab yuboradilar.  U  erda  1977  yildan 
beri  Tojikistonlik  arxeolog  Abdulla  Isaqov  tadqiqot  ishlarini  olib 
boradi.  Keyinchalik  bu  erda  fransuz  va  amerikalik  olimlar  ham 
hamkorlikda tadqiqot ishlarini olib bordilar.
Sarazm qishlog‘i  90 gektar maydonni  egallagan bo‘lib,  lOtepalikdan 
iborat.  Bu  erda  aholi  eneolit  davridan  ilk  bronza  davrigacha  yashagan. 
Bu  madaniyat  4  bosqichda  rivojlangan  boMib,  uning  1  va 
II 
bosqichlari  eneolit  davriga to ‘g ‘ri  keladi.
Birinchi  bosqichda  Sarazm   qishlog‘iga  asos  solinadi.  Bu  davrda 
qishloq  atrofi  m udofaa  devori  bilan  o‘ralib,  guvaladan 
qurilgan  bir 
xonali  uylari  bo‘lgan.  U ylar  yaqinida 
xilxonalar  boMgan.  Qishloq 
hududidan  sirtiga  qora  va  qizil  bo‘yoqlar  turli  geometrik  naqshlar 
solingan  sopol  parchalari,  m isdan  yasalgan  qurollar,  mis  oyna,  oltin  va 
kumushdan  yasalgan  taqinchoqlar,  qimmatbaho  toshlar-bronza,  lazurit 
va 
serdolikdan 
yasalgan 
munchoqlar 
topilgan. 
Bu 
topilmalar 
Turkmanistonning  A nov  II  moddiy  buyumlariga  ancha  o ‘xshaydi. 
O lim lar  bu  davrning  xronologiyasini  radiokarbon  usulida  aniqlaganlar. 
U  mil.avv.  3100-2930 yilliklarga mansub boMgan.
Ikkinchi  bosqich  so ‘nggi  eneolitdan  ilk  bronza  asriga  o‘tish  davri 
hisoblanadi.  Bu  davrda  qadim gi  qishloqlar  hududi  ancha  kengayadi,  bir 
xonali  guvala  uylar  o ‘m id a  xom   gMshtdan  yasalgan  ko‘p  xonali  uylar 
paydo  boMadi.  Ayrim   uylarda  oilaviy  e’tiqod  joyi— dumaloq  shaklda 
ishlangan  altar  (olovxona)  boMgan.  Ko‘p  xonali  xovlilar  oraligMda  tor 
ko'chalar  va  m aydonlar  shakllangan.  Qishloqning  ikkita  joyida

---

ibodatxona  boMgan.  Ibodatxonalaming  devorlari  boshqa  uylardan  farqli 
ravishda  qizil  rangda  bo‘yalgan  va  ularning  qoq  o'rtasida  mehrob 
joylashgan.  Bu  sarazmliklaming  olovga  sigMnish  e ’tiqodi  mavjud 
boMganligini ko‘rsatadi.
Qishloqdan 
toshdan 
ishlangan 
tarozi 
toshlari, 
to‘qimachilik 
dastgohining  qismlari,  eshik  osti  toshlari,  urchuq  toshlari,  misdan 
ishlangan pichoqlar, xanjarlar, qarmoqlar,  igna va bigizlar topilgan.
0 ‘zbekiston 
hududida 
Amudaryoning  quyi  oqim ida  joylashgan 
eneolit  davri  yodgorliklarini  S.P.  Tolstov,  quyi  Zarafshon  hudud- 
larini  Ya.G‘. G ‘ulomov,  A. Asqarov,  0 ‘.  Islom ovlar  tadqiq  qilishgan.
0 ‘rta  Osiyoning  shimoliy  va  markaziy 
hududlaridagi  qabilalar 
metall  bilan  mil.  a w .  Ill  ming  yilliklar  oxiri  va  II  ming 
yilliklaming  boshlarida  birinchi  bor  tanishishgan.  Bu  hududlardagi 
eneolit  davri  makonlari  qalin  madaniy  qatlam ga  ega  boMmagan, 
ular  qisqa  muddatli  makonlar  tipidagi  qishloqlar  boMgan.  Shunday 
makonlar  Zarafshonning 
quyi 
oqimida 
K aptar 
koMi 
va  Katta 
Tuzkon-35  mavzelari  atrofining  4  ta  joyidan  eneolit  davri  makon­
lari  topilgan.  Bu yodgorliklar  1960 yillaming  boshlarida A.Asqarov va 
0 ‘.Islomovlar  tomonidan  o ‘rganilgan.  Bu joylardan  m iloddan  avvalgi 
III-  II  ming  yillikning  chegarasida  iste’qom at  qilgan  eneolit  davri 
urug‘  jamoalarining  kulbalari  qoldiqlari  topilgan.  M oddiy  buyumlar  -  
yorg‘uchoqlar,  o‘roq,  pichoq  qadamalari,  mis  m ehnat  qurollarining 
siniqlari  taqir  va  qum  ustida  sochilib  yotgan.
Eneolit  makonlari  Buxoro  viloyatining  Lavlakon,  Beshbuloq  va 
Zamonbobo  I  makonlaridan  ham  topilgan.
0 ‘zbekistonda  eneolit  davri  manzilgohlari  kam   o ‘rganiIgan.  Lekin 
mavjud  arxeologik  manbalar asosida eneolit davrining  ijtimoiy  iqtisodiy 
rivojlanish yoMlarini  aniqlab olish  mumkin.  Bu  davrda  0 ‘zbekistonning 
shimoliy  hududlarida  hali  neolit  davri  jam oalari,  y a ’ni  Kaltaminor 
madaniyati  jamoasi  yashab  kelardi.  Lekin  ularning  janubiy  hududlar 
bilan  aloqasi  ularning  iqtisodiy  hayotlariga  o'zg arishlar  olib  keldi. 
Jumladan,  3  ming  yillikning  oxirlarida  metall  bilan  tanishdilar, 
ilk 
chorvachilik  va 
dehqonchilik  xo‘jaliklari  paydo  boMa  boshladi.  Bu 
o ‘zgarishlar  0 ‘zbekiston  hududida  bronza  davrida  ijtimoiy  -   iqtisodiy 
hayotni  jadal  riVojlanishiga asos yaratdi.
M avzuni m ustahkam lovchi sa v o lla r:
1. Nima  uchun  bu davr eneolit deb nomlandi?
2.  Ilk eneolit davriga xos xususiyatlami aniqlang?
3.  O 'rta eneolit davriga xos  xususiyatlami aniqlang?

---

4.  So‘nggi eneolit davriga xos xususiyatlami aniqlang?
5 . 0 ‘zbekistonning  qaysi  hududlaridan  eneolit  davri  makonlari 
topilgan?
6.  Sarazm  m adaniyatida uylar qanday qurilgan?
7. N om ozgoh m adaniyatini kimlar o‘rgangan?
Yodda tuting!  Eneolit davri xususiyatlari
• 
M is-tosh davri.
• 
M il.  avv.  IV—III  ming  yilliklar.
• 
M is qurollar yum shoq va egiluvchan boMgan.
• 
Ilk eneolit davrida bir xonali  uylar boMgan.
• 
0 ‘rta eneolit davrida ko‘p xonali  uylar paydo boMgan.
• 
So‘nggi  eneolit  davrida  qishloqlar  shahar qiyofasiga  kira  boshla- 
gan.
• 
S o ‘nggi  eneolit davrida sopol  loyiga gips ko‘shilgan.
• 
Jo'm rak li  idishlar paydo boMadi.
3-§. Bronza  davri madaniyati
Bronzaning  k a sh f  etilishi  ibtidoiy 
jam oa 
xo'jaligida 
buyuk 
o‘zgarishlarga  olib  keldi.  Bu  insoniyatning  iqtisodiy  hayotigagina 
emas.  balki  siyosiy,  madaniy,  m a’naviy  hayotida  ham  tub  o ‘zga- 
rishlar  yasadi.
Bronzaning  tarkibi  mis  va  qalay  qorishmasidan  iborat  boMgan. 
Eng  yaxshi  bronzaning  tarkibida  9 0 %   mis  va  10  %  qalay  boMgan. 
U  dastlab  m iloddan  avvalgi  III  ming  yillik  oxirlarida 
Mesopata- 
miyada  (ikki  daryo  oraligMda)  kashf  etilgan.  Bronza  qurollar  qattiq 
va  ularga  ishlov  berish  oson  boMganligi  uchun  mis  qurollarni  siqib 
chiqardi.  Shuningdek,  bronza  misga  nisbatan  past  haroratda  erigan. 
Mis  1084  gradus  haroratda  erisa,  bronza  700-900  gradusda  erigan. 
Uning  bunday  past  haroratda  erishi,  uning  har  bir  xo‘jalikda 
qurollar  yasash  imkonini  bergan.  Bu  esa  mehnat,  jangovor  qurollar- 
ning  turi  ko'p ay ish ig a  va  samaradorligining  oshishiga  olib  kelgan.
Bronza 
m axsus 
qalin 
sopol 
idish—tigellarda 
eritilib, 
sopol 
qoshiqlar  orqali  tosh  va  sopoldan  yasalgan  qoliplarga  solingan. 
Bronza  qoliplarga  yopishib  qolmasligi  uchun  qoliplarga  mumiyo 
surtilgan va  bronza  qolipdan  oson  ajralgan  .
Jahon  tarixida  bronza  davri  miloddan  avvalgi  III  ming  yillik 
oxirlaridan  boshlanadi.  Bu  davrda 
Qadimgi  Misr,  Mesoptamiya, 
Kichik 
O siyo  va  Eronning  janubi-g‘arbida  davlatlar  shakllanib,

---

quldorlik  jamiyati  keng  ravnaq  topgan  edi.  0 ‘zbekiston  hududida 
esa  bu  davr  miloddan  avvalgi  II  ming  yillikning  I  choragida 
boshlanib, 
miloddan 
avvalgi 
VIII  asrlargacha 
davom  
etadi. 
Shuningdek,  jamiyat  taraqqiyoti  ham  o‘ziga  xos  tarzda  davom 
etgan.  0 ‘rta  Osiyoning  janubiy  hududlarida  dehqonchilik  madaniyati 
ravnaq  topib,  ilk  shahar  madaniyati  tarkib  topdi.  0 ‘zbekistonning 
janubiy-sharqiy 
va 
markaziy 
hududlarida, 
y a ’ni 
Samarqand, 
Farg‘ona,  Qarshi  vohasi  hududlarida  ilk  shahar  m adaniyati  izlari 
so‘nggi 
bronza  davriga  kelganda  vujudga 
keldi. 
Ungacha 
bu 
hududlarda  ko'chmanchi  chorvadorlar  madaniyati,  y a ’ni  Andronova 
va  Tozabog‘yob  madaniyatlari  aholisi  yashab  kelgan.  O ‘zbekistonning 
shimoliy  hududlarida  cho‘l  va  dasht  chorvachilik  x o ‘jaligi  etakchi 
o ‘rinni  egallagan.  Zarafshon,  Sirdaryo  va  A m udaryo  etaklarida 
so‘nggi  bronza va  ilk temir  davrida  chorvador  qabilalar  o'troqlashib, 
sug‘orma  dehqonchilik  bilan  shug‘ullana boshlaganlar v a  ular  asosida 
qishloqlar  tashkil  etiladi.
Bronza  davri  xo‘jaligining  eng  katta  yutug‘i  bu  dehqonchilik 
madaniyatining  keng  yoyilishi  va  uning  chorvachilikdan  ajralib 
chiqishidir.  Bu  jarayon  fanda  birinchi  ijtimoiy  m ehnat  taqsimoti 
deb  nomlanib,  miloddan  avvalgi  II  ming  yillikning  ikkinchi  yarmida 
sodir  boMgan.  Ijtimoiy  m ehnat  taqsimoti  birinchi  navbatda  tabiiy 
sharoit  muhitidan  kelib  chiqib  ixtisoslashdi.  0 ‘rta  O siyoning janubiy 
va  janubi-g‘arbiy  tumanlari  dehqonchilik  m adaniyatining  o ‘choqlariga 
aylandi.  Uning  cho‘1  va  dasht 
zonalarida  chorvadorlar  va  0 ‘rta 
Osiyoning  shimoli-sharqiy,  shim oli-g‘arbiy,  m arkaziy  hududlaridagi 
daryo 
etaklarida 
dehqonchilik 
madaniyati 
tarkib  topa  boshladi. 
Dehqonchilikdan 
chorvachilikning 
alohida 
soha 
boMib 
ajralib 
chiqishi  qonuniy  zaruriyat boMgan.
Bronzadan  yasalgan  qurollari 
mehnat  unum dorligini 
oshirdi, 
takroriy  sug‘orma  dehqonchilik  asosida  doimiy  qishloqlar  ko'paydi, 
yangi  erlar  o'zlashtirildi,  hunarmandchilikning  yangi  sohalari-m etal- 
lurgiya,  zargarlik  rivojlandi, 
kulolchilikda  charxdan 
foydalanishga 
o ‘tildi, 
uy-joy 
qurilishida 
gMshtdan 
foydalanildi, 
mustahkam 
mudofaa 
devorlari  qurila  boshlandi.  Chorvadorlar  zonasida 
ot  va 
eshakdan  transport  sifatida  foydalanishga o ‘tildi.  G upchakli  g‘ildirakli 
aravalar  paydo  boMdi,  jam iyat  hayotida  monogam  o ila  tarkib  topib, 
hayotda  otalar  etakchi  boMa  boshladilar,  patriarxat  davri  boshlanib, 
urug‘  jamoasi  emirila  boshladi  va  ilk  davlatchilik  elem entlari  shakl­
landi.  Qo‘shni  mamlakatlar,  ayniqsa  chorvadorlar  bilan  dehqonlar 
o ‘rtasida  tovar  ayirboshlash  jonlandi.  Qabilalararo  munosabatlarda.

---

bir-biri  bilan  aralashib,  yangi  etnoslaming  shaklla-nishi  va  ularning 
m adaniyatlari  vujudga  kela  boshladi.  Masalan,  hozirgi  Q irg‘iziston, 
Q ozoqiston  choMlarida  yashagan  Andronova  madaniyati  chorva- 
dorlari  m iloddan  avvalgi  II  m ing  yillik  o ‘rtalarida  0 ‘zbekistonning 
shim oliy  va  janubiy  hududlariga  kirib  borib,  mahalliy  aholi  bilan 
aralashib  ketgan  va  Tozabog‘yob,  Qayroqqum  kabi  m adaniyatlar 
shakllangan.
0 ‘zbekiston  hududidagi  bronza  davri  yodgorliklarini  o ‘rganishda
S.P.Tolstov,  V.I.M asson,  Ya.G 'ulom ov,  A.Asqarov,  B.A.  Litvinskiy, 
M .A .Itina, 
Yu.A. 
Zadneprovskiy, 
V.I.Sprishevskiy, 
T.Shirinov, 
B .M atboboev,  B.Abdullaev  va  boshqalar  olib  borgan  tadqiqotlari 
diqqatga  sazovordir.
Y uqorida  ta ’kidlab  o'tilganidek,  0 ‘zbekistonning  janubiy  hudud­
larida,  y a ’ni  Surxondaryo  viloyati  hududlarida  ilk  bronza  davri- 
dayoq  qadim gi  dehqonchilik  madaniyati  shakllangan.  Uning shaklla- 
nishida 
M urg‘ob 
vohasidan 
kelgan 
dehqonlar 
asosiy 
o ‘rinni 
egallaganlar.  Ular  dastlab  Sherobod  cho'lini  o'zlashtirib, 
Sopollitepa 
qishlog‘ini  tashkil  qilganlar.  Keyinchalik  sopollitepaliklar  asta-sekin 
Ko‘hitong  v a  Boysun  tog‘  etaklari  bo‘ylab  shim oli-sharqqa  siljiganlar 
va  Sherobod  daryosi  bo‘ylab  dehqonlarning  qishloqlarini  tashkil 
qilganlar.  Tadqiqotchilar  bu  yodgorliklam i  o'rganib,  ularni  Sopolli 
m a d a n iy a ti 
nomi  ostida  fanga  kiritganlar.  Sopolli  madaniyati  5ta 
xronologik  bosqichga  boMinadi.  O ‘zbekiston  arxeologlarining  keyingi 
yillarda  olib  borgan  tadqiqotlari  natijdasida  Sopollitepa  madaniyatining 
xronologik  sanasini  ancha  aniqlashtirdilar,  y a’ni  radiokarbon  analizi  va 
m adaniyatlararo  tarqalgan  ashyolar  tahlili  yordamida  300-400  yilga 
qadim iylashtirdilar.  Ular  quyidagilardan  iborat:
1.  Sopolli  bosqichi -  miloddan  avvalgi  2150-1900  yillar;
2.  Jarq o ‘ton  bosqichi -  miloddan  avvalgi  1900-1600  yillar;
3.  K o ‘zali  bosqichi -  miloddan  avvalgi  1600-1450  yillar;
4.  M o‘lali  bosqichi -  miloddan  avvalgi  1450-1250  yillar;
5.  B o ‘ston  bosqichi -  miloddan  avvalgi  1250-1000  yillar;
S o p o llitep a 
m anzilgohi 
Surxondaryo 
viloyatidagi 
Sherobod
cho‘lida  Qaynarbuloqsoy  hududida  topilgan.  U  Termiz  shahridan  70 
km  sh im o liy -g ‘arbida joylashgan.  Bu  manzilgoh  Sherobod  choMini 
o ‘zlashtirish  jarayonida  1968  yilda  L.I.Albaum  tomonidan  ro'yhatga 
olingan.  U ning  tadqiqot  ishlari  bilan 
1969-1974  yillarda 
A.Asqarov 
shug‘ullangan.  Ushbu  madaniyatga  tegishli  20  dan  ortiq  yodgorliklar 
topilgan.

---

Sopollitepa  koridorsimon bloklar  sistem a  asosida  qurilgan,  uch  q ato r 
mudofaa  devorlari  bilan  o‘rab  olingan  yirik  qishloq  boMgan.  U ning 
umumiy  maydoni  4 
ga.
  ga  yaqin.  K atta  qismi  paxta  m aydoniga 
qo‘shib  yuborilganligi  sababli,  faqatgina,  uning  markaziy  qal’a  qism i 
saqlanib  qolgan.  U  kvadrat  82  X82  m etr  boMgan  istehkomdir.  Q a l’a 
mudofaa  devorlari  qalinligi  2  m etr  boMib,  somon  qo‘shilgan  xom  
gMshtdan 
qurilgan.  Mudofaa  devorlari 
toMg‘ama  tuzoq 
usulida 
ishlanib,  aniq  oMchamli  koridorsimon  bloklarga  boMingan.  Tashqi 
bloklar  yoMaklar  orqali  ichkaridagi  uy-joylar  bilan  birlashtirilgan. 
Ichki  bloklar  mudofaa  tizimida  qopqon  vazifasini  bajargan.  Tashqa- 
ridan  qaraganda 
ular  qal’aga  olib  kiradigan  darvozalarga o ‘xshaydi. 
Lekin  qal’aga 
bitta  darvoza  orqali  kirilgan.  U  qal’aning  janubiy 
tom onida  joylashgan.  Qolganlari  « y o lg 'o n  davrvoza»  boMgan.  Bu ju d a  
murakkab  m e’moriy  reja  edi.  M udofaa  tizimidagi  ichki  va  tashqi 
bloklar  Sopollitepaning  keyingi  bosqichlarida  urug‘  xilxonasi,  uy- 
joy, kulolchilik  ustaxonasi  kabi  m aqsadlarda foydalanishgan.
Sopollitepada  3  ta  qurilish  bosqichi  aniqlangan.  Sopollitepaning  2  ta 
qurilish  davri  bir  xil  materiallar  bergan.  Yuqori  3-chi  qurilish  davrida 
ba’zi  o'zgarishlar mavjud.  Bu o ‘zgarishlar Jarqo‘ton yodgorligining quyi 
qatlami  materiallariga  o‘xshaydi.  Shuning  uchun  Sopollitepadagi  2ta 
quyi  qatlam  «sopolli  bosqichi»,  uning  yuqori  qatlami 
«Jarqo‘ton» 
bosqichi  deb yuritiladi.
Sopollitepadagi  uy-joylar  8  ta  kvartallarga  boMingan.  K vartallar 
urugMar  asosida  shakllangan.  Qishloqda  8  ta  urug‘  jam oalari  yashagan. 
Har bir kvartaldan 2-3  yoki  undan  ortiq  xum donlar va non  pishiriladigan 
maxsus  tandirlar,  uy-joy  qoldiqlar  va  158  ta  qabr  topilgan. 
O lim lar 
fikricha,  qishloq  aholisi  155-315  kishidan  iborat  boMgan.  Har  bir 
oila  o ‘z  uyiga  ega  boMgan.  Uylar  orasida  ko‘chalar 
boMib,  ular 
markaziy  maydoni  bilan  bogMangan.  Uylar  ko‘p  xonali  qilib,  xom 
gMshtdan  qurilgan.  Devorlari  bir  necha  bor  somonli  loy  bilan  suvalgan, 
poliarga  alebastr  aralashgan  loy  yoki  sopol  siniqlari  yotqizilgan. 
Xonalarda  o ‘choq  va  sandal  izlari  saqlangan.  Har  bir  xonadonning 
omborxonasi  boMgan.  Uylar  ichidan  toshdan,  suyakdan,  bronzadan 
yasalgan  turli  xil  mehnat  qurollar,  sopol  idishlar,  turli  taqinchoq  va 
bezaklar,  urug‘  va  qabilalarning  m uhrlari,  tam g‘alari  topilgan.  U lar 
mahorat  bilan  ishlangan.  Topilmalar 
o ‘sha  davr  aholisining  yuksak 
m adaniy-xo‘jalik rivojiga erishganligidan  guvohlik  beradi.
Sopollitepada  sopol  buyumlar  kulolchilik  charxida  ishlanib,  ikki 
yarusli  xumdonlarda  pishirilgan.  Sopol  idishlar  jarangdor,  yupqa  qilib 
ishlangan.  -Ularning  turli  xil  shakllari  -  oyoqli  vazalar,  qadahlar,

---

j o ‘mrakli  choynaklar,  ko'zalar,  xurmachalar,  konussimon  kosalar, 
to g ‘oralar,  xumlar,  sopol  tagkursi,  qozonlar  topilgan.  Bular  kulolchi- 
likning  rivojlanganligini  k o ‘rsatadi. 
Sopol  buyumlarda  naqshlar yo‘q, 
faqat ko'zali bosqichining k o ‘zalarida gorizontal  chiziqlar uchraydi.
Sopollitepada  to ‘qim achilik 
sohasi  ham  rivojlangan. 
Bu  haqda 
m ozorlardan  topilgan  kiyim   mato  qoldiqlari  darak  beradi.  Bu  kiyim 
qoldiqlari  ilmiy  laboratoriya tekshiruvidan o‘tkazilganda,  ularning paxta 
va tabiiy  ipakdan  ishlanganligi  m a’lum  boMib,  paxtachilik va  ipakchilik 
bronza  davrida  ham  m avjud  boMganligini  isbotlaydi.  Bu  esa,  ipakning 
bundan 2000 yil oldin X itoydan 0 ‘rta Osiyoga kirib kelgan, degan fikmi 
rad  qilib,  0 ‘zbekistonda  paxtachilik  va  ipakchilik 
3,5  ming  yillik 
tarixga ega ekanligini tasdiqlaydi.
Bu davrda  metall bilan ishlash hunarmandchiligi  ham taraqqiy etgan. 
Arxeologik  qazishm alar  vaqtida  yuzlab  metall  buyumlari-  u y -ro ‘zg‘or 
buyumlari, 
harbiy 
qurollar, 
surmadonlar, 
to ‘g ‘nag‘ich, 
hayvon 
m a’budalari, turli  naqshdor tam g‘a va muhrlar topilgan.
Sopollitepa  m anzilgohida  urug‘  jamoa  a’zolari  olamdan  o‘tsa,  uni 
o ‘zi  yashagan  xonaning  poli  ostiga/'eshik yoki  o‘choq  oldiga  yoki  xona 
devorlari  ostiga  k o ‘m ish  odati  boMgan.  Agar  oMgan  kishi  jam oada 
nufuzli  obro‘ga  yoki  uru g ‘  oqsoqoli  boMsa,  u  holda  uning  qabri  unga 
ajratilgan  xonaning  qoq  o ‘rtasida  boMgan.  Sopollitepaliklar  abadiy 
oMimga  ishonmaganlar,  «narigi  dunyo»  tushunchasi  ularda  kuchli 
boMgan.  Shuning  uchun  oMgan  kishi  qabriga  o ‘z  shaxsiy  mulki  va 
urug‘doshlar  keltirgan  idish-tovoqlardagi  ovqatlar  bilan  ko‘mganlar. 
H ar bir qabrda 2 -3   tadan  to  50 tagacha buyumlar topilgan.  Yosh bolalar 
qabrlari da  idishlar kam,  o ‘sm irlar  qabrida esa  5-6  ta  buyum lar topilgan. 
U larning  aksariyati  sopol  idishlar  boMgan.  M ozorlarda  bronzadan 
ishlangan  turli  xil  taqinchoqlar,  diniy  e’tiqod  bilan  bogMiq  boMgan 
tum or-m uhrlar,  qim m atbaho  toshlardan  ishlangan  turli  xil  munchoqlar, 
oltin  munchoqlar,  kumush  halqa va  bilakuzuklar,  erkaklar mozorlarining 
b a’zilari  chaqmoqtoshdan  ishlangan  paykonlar,  bronza  oybolta,  pichoq, 
mitti  tesha,  bolta  va  boshqalar,  ayollar  qabrida  urchuq  tosh,  bronza 
surmadonlar,  surm atosh,  to ‘qimachilik  asboblari,  turli  shakllardagi 
bronza  to ‘g ‘nog‘ichlar,  bronza  oynalar,  igna,  bigiz,  mitti  kurakcha  va 
boshqa narsalar qo‘yilgan.
B a’zi  yaxshi  saqlangan  mozorlarda  lux,  bug‘doy  va  arpa  poyasidan 
to ‘qilgan  savatchalar,  teridan,  yog‘ochdan  ishlangan  idishlar,  marmar 
toshdan  yo ‘nilgan  hurm achalar  topilgan.  Mozorlarga  qo'yilgan  buyum- 
larga  qarab,  m arhum ning  duradgor  usta,  bo‘zchi,  kulol,  tabib,  podachi, 
ovchi,  jangchi 
yoki  chilangar  ekanligini  aytish  mumkin.  Qabrga

---

erkaklar  o‘ng  biqini  bilan,  ayollar  chap  biqini  bilan  yotqizilgan,  o y o q - 
qoMlari esa, g ‘ujanak holda ko‘milgan.
B a’zi  m ozorlarga  bedarak  yo‘qolgan  jam oa  a’zosining  ruhi 
ko‘milgan.  Bunday  qabrlarga  odatda  odam   haykalchasi  yoki  qo‘y  v a 
echki  bolasi ko‘milgan.  Bunday qabrlar fanda «ken ataf»  deb ataladi.
Qabrlardan  topilgan  predmetlarga  qaraganda,  urug‘  jam oalarini 
boshqarishda  hali  ayollarning  mavqei  katta  boMgan,  ya’ni  ularning 
an’anaviy  obro‘yi  jamoada  saqlanib  qolgan.  Sopollitepadagi  har  bir 
kvartal  xilxonasida  boy  ayol  qabri  bor.  Faqat  shunday  qabrlardagina 
bronza  yoki  toshdan  yasalgan  tum or-m uhrlar  chiqqan.  Ular  u ru g ‘ 
totemlari haqidagi diniy tasavvurlaming nam unasi  hisoblanadi.
Sopollitepada  hayot  taxminan  200-250 
yillar  davom  etgan. 
Keyinchalik  uning  aholisi  yangi  erlam i  o ‘zlashtirish  maqsadida  sharq 
tomon  siljib,  hozirgi  Sherobod  yaqinidagi  O qqo‘rg‘on  qishlogM 
hududiga ko‘chib borganlar.
J a r q o ‘ton  yodgorligi 
sopollitepaliklar  asos  solgan  ilk  shahar 
hisoblanadi.  U  Bo‘stonsoyning  chap  sohilida joylashgan  boMib,  100 
ga
 
maydonni  egallagan. 
Bu  em ing  aholisi  ham   dehqonchilik  bilan 
shug‘ullanib, kam ida 500 yil shu erda yashaganlar.
Jarqo‘ton  uch  qismdan  iborat.  Uning  arki  3
ga
  maydonni  egallagan. 
Arkning  atrofi  mudofaa  devorlari  bilan  o ‘rab  olingan.  U  erd a 
hukmdoming  qarorgohi joylashgan.  M udofaa  devori  somon  qo‘shilgan 
xom  gMshtdan  ishlangan.  Devor  qalinligi  3m,  balandligi  5-6m   boMgan. 
Hozirda  saqlangan  qismi  1 
m
  gacha  boradi.  Devor  kvadrat  shaklidagi 
burjlar  bilan  mustahkamlangan.  Arkka  kirish  darvozasi  janub  tom onda 
joylashgan.  Arkda  hukmdor saroyi  alohida  ajralib  turadi.  Saroyda  k o ‘p 
oddiy  xonalar  boMib,  saroy  maydonida 
20kv.m  supa  joylashgan. 
Arkning sharqiy tomonida bir necha u y -jo y   massivlari  topilgan.  Ular  1,5 
m qalinlikdagi supa ustiga qurilgan.  Bu erda ko‘p xonali  hovlilar ochildi. 
Har bir hovlida 2-3  ta o'choq topilgan.
Shaharning  janubida  20 
ga
  maydonni  egallagan  shahar  qabristoni 
topilgan.
Jarqo‘tonda  otashparastlik  ibodatxonasi  ochildi.  Ibodatxonaning 
atrofi  4,5  m  qalinlikdagi  devor  bilan  o ‘rab  olingan.  Ibodatxona  ikki 
qismdan -  muqaddas ziyoratxona va x o ‘jalik  qismlaridan  iborat boMgan. 
Ibodatxonaning  muqaddas  qismi  kvadrat  shaklida  boMib,  35x35  m etrga 
teng.  Uning  tarkibida  muqaddas  olov,  m uqaddas  quduqlar,  altarlar  va 
4  bosqichga  doir  tosh  yoMaklar  boMgan.  Bular  erga,  suvga,  olovga 
sigMnish  unsurlari  hisoblanadi.  Ibodatxonaning  ishlab chiqarish-xo‘ja lik  
qismida  muqaddas  ichimlik-xaoma  tayyorlaydigan  xona, 
m ozor

---

inventarlari  tayyorlaydigan  ustaxonalar va ibodatxonaga ajratilgan o ziq - 
ovqat ombori joylashgan.
Ibodatxonada  xech  kim   yashamagan,  u  faqat  olovga  sigMnish  bilan 
bog‘liq  boMgan  u rf-o d atlar  va  diniy  marosimlar  o ‘tkazish  markazi 
boMgan.
Hozirgi  kunda 
Janubiy  0 ‘zbekiston  territoriyasida  20  dan  ortiq 
bronza  davri  yodgorliklari  topilgan.  Bular  Jarqo‘ton,  B o'ston,  Kultepa, 
Maydatepa,  MoMali  va  boshqalar  boMib,  ular  asosan,  Surxandaryo 
viloyatining  Sherobod,  Jarqo‘rg‘on  va  Sho‘rchi  hududlarida joylashgan. 
Bu  yodgorliklam i  o ‘rganish  natijasida  Sopollitepa  madaniyati  qadimgi 
Sharq sivilizatsiyasining ajralmas bir qismi ekanligini ko'rsatdi.
M avzuni mustahkamlovchi savollar:
1.  Bronza davri yutuqlari  nimalardan iborat?
2.  Bronza tarkibi qanday  boMgan?
3. Bronzadan qanday  qurollar ishlab chiqarilgan?
4.  Sopolli m adaniyati  nechta bosqichda rivojlangan?
5.  Sopollitepa m anzilgohida uylar qanday shaklda boMgan?
6. JarqoMon yodgorligi  haqida ma’lumot bering?
7.  Sopolli  m adaniyatlari rivojlanish jarayonlarini  solishtiring?
8.  Sopolli  m adaniyati  aholisining e’tiqod  izlari nim alarda ko‘rinadi?
Yodda  tuting!
Bronza davri xususiyatlari:
• 
Birinchi m ehnat taqsim oti  sodir boMdi.
• 
Patriarxat davri  boshlandi.
• 
Doimiy qishloqlar paydo  boMdi.
• 
Kulolchilik charxi  ixtiro qilindi.
• 
Uy-joy qurilishida gMshtdan foydalanildi.
• 
Gupchakli  gMldirakli  aravalar paydo  boMdi.
• 
M udofaa devorlari qurildi.
• 
Ipakdan  m atolar to ‘qildi.
• 
0 ‘zbekistonda  ilk shahar -JarqoMon shakllandi.
4-§.  B ronza  davridagi cho‘l zonasi qabilalari
Bronza  davrida  0 ‘rta  Osiyoning  choM  va  dashtlarini  chorvador 
qabilalar  egallagan.  U larning  iqtisodiy  hayoti  asosini  chorvachilik  va 
ibtidoiy  tog‘  sanoati  x o ‘jaligi  tashkil  etgan.  Bu  qabilalar  engil  tipdagi 
qarorgoh  yoki  qisqa  m uddatli  makonlarda  istiqomat  qilganlar.  Ular

---

Arxeologik yodgorlik. Qadimiy sh ahar.

---

Qadimgi odam ning qa/ish  uchun 
ishlatadigan tayoq \ a   kurakchalarl.
Garpunlar.  Madk-n  davri.

---

л
31
M e /o lit  d a v ri to sh  q u r o la r i: 
l-n u k le u s, 2 -tra p esiy a.  3-si}>nR‘nt. 4 - p a r a q a . 5 -b ig iz , 6 -q a d a m a , 
7-8- d o irasim o n  q irgM chlar, 9 -su y a k  g a r p u n ,  1 0 -b o lta ,  11-12-o‘q la r,
13-qirg*ich,  14-lrap csiy a,  15-suyak bigiz,  16-bigiz u c h u n   q a d a m a , 
17-18-qirg‘ie h la r,  19-20-o‘q la r ,  21-22-  n u k le u s la r.

---

Jo y tu n   m a d a n iy a ti b u y u m la ri: 
l-o * ro q , 2 -h o lta . 3 - 4 -p a ra q a la r, 5 -6-bigiz, 7 -p a rm a , 8 -q irg ‘ich, 9-sigm ent, 
1 0 -tra p e s iy a .  I l-n u k le u s ,  12-o‘q   u ch i,  1 3 -l4 -m u n c h o q ,l5 -u rc h u q ,
16-chig‘a n n q ,  17-1 8 -taq in ch o q ,  1 9 -sh ash k a,  20-21-hayvon  fig u ra la ri, 
22 -2 5 -so p o lar  va  u la rd a g i  n a q sh la r.

---

k a l ta m in o r  m a d a n iy a ti  b u y u m la ri.  I -  ilk b o sq ic h i,  II  -  s o 'n g g i  bosqichi. 
1 -2 - ch a q m o q to sh  q u ro lla r. 3 - 4 -  sopol  id is h la r va  u la rd a g i  n a q s h la r.
N om ozgoh  I  m a d a n iy a ti b u y u m la ri: 
l-3 -s o p o l  id ish lar va  u la rn in g   n a q s h la r i. 4-ayol h a y k a lc h a s i, 5 -ta q in c h o q .
6 -7 -m c ta ll  to ‘g*nog‘ic h lar, 8 -m etall  ig n a . 9-m etall m u n c h o q ,  1 0 -d ev o riy   rasrn.

---

ш
 п®
N o n io zg o h   II  m a d a n iy a ti  b u y u m la r i:  I — 5-sopol id is h la r va  u la rn in g  
n a q s h la r i, 6 -7 -a y o l  h a y k a lc h a la ri, 8 -p o n a, 9-pichoq,  10-m etall  bezak.
N o m o z g o h   III  m a d a n iy a ti  b u y u m la r i:  l-4-sopol  id is h la r va  u la rn in g  
n a q s h la r i, 5 -6 -a y o l  h a y k a lc h a la ri,  7-8-hay von  h a y k a lc h a la ri,
9-m is qilich ,  1 0 -m etall  o*q u ch i,  11-m etall  igna,
1 2 -1 3 -ta q in c h o q .  14-m uhr.

---

N am ozgoh  IV -V   m a d a n iy a ti  b u y u m la ri:
I-9-sopol b u y u m la r,  1 0 -1 1 -a y o l  h a y k a lla ri,  1 2 -1 3 -h a y v o n   fig u ra la ri,
1 4 -1 5 -a ra v a c h a la r,  16-IH -nictal  m u h r la r ,  19-m etal o 'q ,  2 0 -m e ta ll  b o g 'lo g 'ic h .
2 1 -2 3 -m e ta ll  p ie h o q la r .  2 4 -m an /ilg o h   p la n .
S o p o llitep a.  B r o n /a   id is h la r .
Вгопла k o ‘zgu.

---

*
Sopol q u v u r la r . J a r q o 'to n .
J o 'm r a k l i sopol  b u y u m . S o p o llite p a. 
T arnovsim on  jo 'm r a k li ch o v n a k .
J a r q o 'to n .
Sopol  id is h la r  to ’p la m i.  S o p o llite p a m a d an iy a ti.

---

Ikki  p o o 'o n a li  x u m d o n . J a rq o 'to n .
K e n a ta f  q a b r .

---

D ru g 1  s a r d o r in in g  q a b ri. J a rq o 'to n .
I.a x a t q a b r .  Q o v u n c h i m adaniyati.