N. A. Egam berdieva arxeologiya ( 0 ‘quv qo‘llanma)

S a r a z n i m a d a n i y a t i
eneolit davrining noyob yodgorligi hisob­
lanadi. Hozirgi Sarazm q ish lo g 'i Z arafshon vohasining yuqori qismida 
0 ‘zbekiston bilan Tojikistonning chegara hududida joylashgan. Shu 
qishloqda istiqomat qiluvchi Ashurali T ovloqov 1976 vili o ‘z tomorqasi 
va q o 'sh n ilarin in g hovlilaridan topilgan sopol siniqlari, bronza bolta va 
pichoqlarni olib. Panjikent m uzeyiga topshiradi. Bu topilm alar darhol 
olim larning diqqatini o ‘ziga ja lb qiladi va 1977 yilda tojikistonlik 
arxeologlar tadqiqot ishlarini boshlab yuboradilar, U erda 1977 yildan 
beri Tojikistonlik arxeolog Abdulla Isaqov tadqiqot ishlarini olib 
boradi. K eyinchalik bu erda fransuz va amerikalik olim lar ham 
ham korlikda tadqiqot ishlarini olib bordilar.
Sarazm q ish lo g ‘i 90 gektar maydonni egallagan boMib, 10 tepalikdan 
iborat. Bu erda aholi eneolit davridan ilk bronza davrigacha yashagan. 
Bu madaniyat 4 bosqichda rivojlangan b o i i b , uning 1 va 
II 
bosqichlari eneolit davriga to 'g T i keladi.
Birinchi bosqichda Sarazm q ish lo g 'ig a asos solinadi. Bu davrda 
qishloq atrofi m udofaa devori bilan o'ralib. guvaladan 
qurilgan bir 
xonali uylari bo'lgan. Uylar yaqinida 
xilxonalar bo'lgan. Qishloq 
hududidan sirtiga qora va qizil b o 'v o q la r turli geometrik naqshlar 
solingan sopol parchalari, misdan yasalgan qurollar, mis oyna, oltin va 
kum ushdan yasalgan taqinchoqlar. q im m atbaho to shlar-bronza, lazurit 
va 
serdolikdan 
yasalgan 
m unch o q lar 
topilgan. 
Bu 
topilmalar 
T urkm anistonning Anov 11 m oddi\ 
buyum lariga ancha o'x shaydi. 
O lim lar bu davrning xronologiyasini radiokarbon usulida aniqlaganlar. 
U 
mil.avv. 3 1 0 0 -2 9 3 0 yilliklarga mansub bo'lgan.
Ikkinchi bosqich s o 'n g g i eneolitdan ilk bronza asriga o'tish davri 
hisoblanadi. Bu davrda qadim gi qishloqlar hududi ancha kengayadi, bir 
xonali guvala uylar o 'r n id a xom g 'ish td an yasalgan k o 'p xonali uylar 
paydo boMadi. A yrim uylarda oilaviv e'tiq o d jovi— dum aloq shaklda 
ishlangan altar (olovxona) bo 'lg an . K o 'p xonali xovlilar o ralig 'id a tor 
k o 'c h a la r va 
m avdonlar 
shakllangan. 
Qishloqning 
ikkita jo y id a
h4

---

ibodatxona boMgan. Ibodatxonalarning devorlari boshqa uylardan farqli 
ravishda qizil rangda b o ‘yalgan va ulam ing qoq o ‘rtasida mehrob 
joylashgan. Bu sarazm liklam ing olovga sigMnish e'tiqodi mavjud 
boMganligini k o ‘rsatadi.
Qishloqdan 
toshdan 
ishlangan 
tarozi 
toshlari, 
t o ‘qim achilik 
dastgohining qismlari, eshik osti toshlari, urchuq toshlari, misdan 
ishlangan pichoqlar, xanjarlar, qarmoqlar, igna va bigizlar topilgan.
0 ‘zbekiston 
hududida 
Amudaryoning quyi oqim ida joylashgan 
eneolit davri yodgorliklarini S.P. Tolstov, quyi Zarafshon hudud- 
larini Y a.G '. G ‘ulomov, A. Asqarov, 0 ‘. Islomovlar tadqiq qilishgan.
0 ‘rta Osiy oning shimoliy va markaziy 
hududlaridagi qabilalar 
metall 
bilan 
mil. 
avv. 
Ill 
ming villiklar oxiri 
va 
II 
m ing 
yilliklarning boshlarida birinchi bor tanishishgan. Bu hududlardagi 
eneolit davri makonlari qalin madaniy qatlamga ega boMmagan. 
ular qisqa muddatli makonlar tipidagi qishloqlar boMgan. Shunday 
makonlar Zarafshonning 
quyi 
oqimida 
Kaptar 
koMi 
va 
Katta 
Tuzkon-35 mavzelari atrofining 4 ta jovidan eneolit davri m akon­
lari topilgan. Bu yodgorliklar 1960 yillarning boshlarida A .A sqarov va 
0 ‘.Islomovlar tomonidan o'rganilgan. Bu joylardan miloddan avvalgi 
I I I - II 
ming yillikning chegarasida iste’qomat qilgan eneolit davri 
u rug‘ jam oalarining kulbalari qoldiqlari topilgan. M oddiy buyum lar -
y o rg ‘uchoqlar, o'roq. piehoq qadamalari, mis mehnat qurollarining 
siniqlari taqir va qum ustida sochilib yotgan.
Eneolit makonlari Buxoro viloyatining Lavlakon, Beshbuloq va 
Z am o n b o b o I makonlaridan ham topilgan.
0 ‘zbekistonda eneolit davri manzilgohlari kam o'rganilgan. Lekin 
mavjud arxeologik m anbalar asosida eneolit davrining ijtimoiy iqtisodiy 
rivojlanish у o' I lari ni aniqlab olish mumkin. Bu davrda O 'zbekistonning 
shimoliy hududlarida hali neolit davri jam oalari, y a ’ni Kaltaminor 
madaniyati jam oasi yashab kelardi. Lekin ularning janubiy hududlar 
bilan aloqasi ularning iqtisodiy hayotlariga o'zgarishlar olib keldi. 
Jumladan. 3 ming yillikning oxirlarida metall bilan tanishdilar, 
ilk 
chorvachilik va 
dehqonchilik xo'jaliklari paydo b o 'la boshladi. Bu 
o 'zg arish lar 0 ‘zbekiston hududida bronza davrida ijtimoiy - iqtisodiy 
hayotni jadal riVojlanishiga asos yaratdi.