Н. Қ. ЙЎлдошев, Г. Э. Захидов

9.3.2 – жадвал 
Корхона салоҳияти қобилияти контурининг матрицаси 
Индикаторлар 
Корхона
салоҳияти 
рақобатбардошлиги 
даражаси 
КР 
КТ 
КЕ 
КД 
КУ 
1 
2 
3 
4 
5 
Нисбий 
бирлик 
Баллар 
Нисбий 
бирлик 
Баллар 
Нисбий 
бирлик 
Баллар 
Нисбий 
бирлик 
Баллар 
Нисбий 
бирлик 
Баллар 
1. Жаҳон етакчилиги 
КР
1 
КР
1б
КТ
1
КТ
1б
КЕ
1
КЕ
1б
КД
1
КД
1б
КУ
1
КУ
1б
2. Жаҳон стандартлари КР
2 
КР2б 
КТ
2
КТ
2б
КЕ
2
КЕ
2б
КД
2
КД
2б
КУ
2
КУ
2б
3. Халқ хўжалиги 
етакчилиги 
КР
3
КР
3б
КТ
3
КТ
3б
КЕ
3
КЕ
3б
КД
3
КД
3б
КУ
3
КУ
3б
4. Халқ хўжалиги 
стандарти 
КР
4 
КР
4б 
КТ
4
КТ
4б
КЕ
4
КЕ
4б
КД
4
КД
4б
КУ
4
КУ
4б
5. Соҳавий етакчилик 
КР
5 
КР
5б
КТ
5
КТ
5б
КЕ
5
КЕ
5б
КД
5
КД
5б
КУ
5
КУ
5б
6. Соҳавий стандарт 
КР
6 
КР
6б
КТ
6
КТ
6б
КЕ
6
КЕ
6б
КД
6
КД
6б
КУ
6
КУ
6б 
7. Чегаравий даража 
КР
7 
КР
7б 
КТ
7
КТ
7б
КЕ
7
КЕ
7б
КД
7
КД
7б
КУ
7
КУ
7б
8. Корхона 
КР
8 
КР
8б 
КТ
8
КТ
8б
КЕ
8
КЕ
8б
КД
8
КД
8б
КУ
8
КУ
8б
 
 
 
 
 
 

---

377 
9.3.3 – жадвал 
Корхона салоҳияти захиралари ва йўқотишлари 
Индикаторлар 
Корхона 
салоҳиятининг 
йўқотишлари ва 
захиралари 
КР 
КТ 
КЕ 
КД 
КУ 
Барча захира 
ва йўқотишлар 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
Нисбий 
бирлик 
Баллар 
Нисбий 
бирлик 
Баллар 
Нисбий 
бирлик 
Баллар 
Нисбий 
бирлик 
Баллар 
Нисбий 
бирлик 
Баллар 
Баллар 
ЗАХИРАЛАР 
1. Жаҳон 
етакчилиги 
РКР
1
РКР
1б 
РКТ
1
РКТ
1б
РКЕ
1
РКЕ
1б
РКД
1
РКД
1б
РКУ
1
РКУ
1б
Р
1б
2. Жаҳон 
стандарти 
РКР
2
РКР
2б
РКТ
2
РКТ
2б
РКЕ
2
РКЕ
2б
РКД
2
РКД
2б
РКУ
2
РКУ
2б
Р
2б
3. Халқ 
хўжалиги 
етакчилиги 
РКР
3 
РКР
3б 
РКТ
3
РКТ
3б
РКЕ
3
РКЕ
3б
РКД
3
РКД
3б
РКУ
3 
РКУ
3б
Р
3б
4. Халқ 
хўжалиги 
стандарти 
РКР
4
РКР
4б
РКТ
4
РКТ
4б
РКЕ
4
РКЕ
4б
РКД
4
РКД
4б
РКУ
4
РКУ
4б
Р
4б
5. Соҳавий 
етакчилик 
РКР
5 
РКР
5б 
РКТ
5
РКТ
5б
РКЕ
5
РКЕ
5б
РКД
5
РКД
5б
РКУ
5
РКУ
5б
Р
5б
бу ерда t –сармоядан самара олиш ва инвестициялар киритиш вақти. Шунда жадвални қуриш мумкин. У устувор 
тадбирларни танлаш мантиғини – салоҳият рақобатбардошлигини ошириш бўйича корхона стратегиясининг 
асосларини ишлаб чиқилишини акс эттиради. 

---

9.3.4 – жадвал
Салоҳиятнинг рақобатбардошлигини ошириш бўйича стратегияни 
танлаш (жаҳон етакчилиги даражаси учун) 
 
Мақсадга 
эришиш учун 
маблағлар ва 
ресурслар 
индикаторлари 
Инвести-
циялар 
(И) 
Вақт 
(t)
 
Иқтисодий 
самара 
(Эф) 
Самарадорлик- 
нинг интеграл 
коэффициенти 
(НК
инт
) 
Устуворлик-
лар (фирма-
нинг страре-
гияси) 
1.РКР
1 
2.РКТ
1 
3.РКЕ
1 
4.РКД
1 
5.РКУ
1 
И
кр
И
кт 
И
ке 
И
кд 
И
ку 
tip 
1kt 
tie 
1>д 
tny 
Эф
кр 
Эф
кт 
Эф
ке 
Эф
кд 
Эф
ку 
К
1
инт 
К
2
инт 
К
3
инт 
К
4
инт 
К
5
инт 
5 
3 
1 
4 
2 
Ҳар бир корхона таваккалчиликнинг ўзи енгиб ўтиши мумкин бўлган 
“планка”сини танлайди. Бизнесда ҳам жиззакилик ва ҳам ортиқча камтарлик
қарама-қаршидир. Корхона захираларининг бир қисмини сафарбар қилишга 
ҳаракат қилиб, “ўртача” ҳолатга даъвогарлик қилиши мумкин. Фараз 
қиламизки, K
3
инт
> K
5
инт
> K
2
инт
> K
4
инт
> K
1
инт
. Бунда 9.4 – жадвалниг 5 – 
устунидаги рақамлаш корхона салоҳияти рақобатбардошлигини оширишнинг 
силлиқланиши (навбатийлиги)ни беради. Даставвал КД, кейин КУ ва кейин 
эса КЕ ва ҳ.к. индикаторининг даражасини ошириш бўйича ишни ўтказиш 
мақсадга мувофиқдир. Агар барчасига бирданига киришилса, унда у ѐки бу 
даражадаги рақобат курашида мустаҳкам ўринни эгаллашга куч ва вақт 
етмай қолиши мумкин. Ниманидир белгиланган нарсани танлаб олиб, 
корхона синергетик самарани, яъни қўшимча фойдани олиши мумкин, чунки 
яхши ўйлаб кўрилган тадбирлар мажмуаси барча қолган индикаторларга 
ижобий таъсир кўрсатиши мумкин. Бу рақобатбардошлик матрицаси 
элементларини янгитдан кўриб чиқиш ҳисоблаш ва баҳолашларнинг бутун 
мажмуасини янгилашни тақозо этади. 
Кўрсатиб 
ўтилган 
таҳлилни 
резервлар, 
йўқотишлар 
ва 
самарадорликнинг интеграл коэффициенти динамикасини ўрганиш билан 
тўлдириш даркор (9.5 - жадвал).
Корхона салоҳияти рақобатбардошлигини ошириш соҳасидаги 
муваффақиятнинг коэффициенти (
Кус
) деб қуйидаги формулани ҳисоблаш 
мумкин: 
Кус = ТК
инт 
– ТП max 
ТР
 
 
 

---

379 
9.3.5 – жадвал
Корхона салоҳияти самарадорлиги захиралари, йўқотишлари ва 
интеграл коэффициенти балли баҳоларининг динамикаси 
 
Захиралар, 
йўқотишлар, 
самарадорлик 
 
 
 
 
 
 
 
Захира 
t
1 
t
2 
t
3 
… 
t
1 
… 
t
п 
1. Захиралар ўзгариши 
суръатлари 
ТР
1 
ТР
1
 
ТР
1
 
 
ТР
1
 
 
ТР
1
 
2.Йўқотишларнинг 
ўзгариш суръатлари 
ТП
1 
ТП
1
 
ТП
1
 
 
ТП
1
 
 
ТП
1
 
3.Корхона 
салоҳияти 
самарадорлиги интеграл 
коэффициентининг 
ўзгариш суръатлари
ТК
1
инт 
ТК
1
инт
 
ТК
1
инт
 
 
ТК
1
инт
 
 
ТК
1
инт
 
Энг яхшиси йўқотишлар динамикаси нолга қадар кескин пасайиши, 
самарадорликнинг интеграл коэффициенти ўзгаришлар суръатлари тўғри 
чизиғи (ТК
инт
) эса улар бир-бирларига нисбатан етарлича яқинроқ 
жойлашишларидаги захиралар ўзгаришлари суръатлари тўғри чизиқларидан 
юқорироқдалигидир. Яъни энг катта муваффақиятга ТП= 0, ТК
инт
> ТР бўлган 
ҳолда эришилади. Бу шуни билдирадики, корхона агар рақобатнинг у ѐки бу 
даражасидаги етакчиларига эмас, тенглар ўртасидаги энг яхшиларга қараб 
шиддат билан ҳаракатланади. Буни қуйидагича намойиш қилиш мумкин: 
9.3.1 – расм. Рақобат муваффақиятининг “ўқлари” 
Ривожланган мамлакатларда ижтимоий стандартлар корхоналар 
салоҳияти рақобатбардошлигини баҳолашда катта роль ўйнайди. Бу 
кўрсаткичлар - корхона салоҳияти ижтимоий рақобатбардошлигини ѐки 
корхонанинг ижтимоий сифатини таърифловчи меъѐрлардир. Хорижий ва 
қисман мамлакатимиз тажрибасининг кўрсатишича, кейингилар бешта ўзига 
ТК
И
НТ 
ТП 
ТР 
Вақт (t) 

---

380 
хос рейтинглардан вужудга келадилар. Яъни истеъмолчилар ва жамоатчилик 
томонидан корхона фаолияти аҳамияти баҳоланиши (корхонанинг 
истеъмолчилик рейтинги – РПпф); корхона фаолияти рақиблар томонидан 
баҳоланиши (ишга доир рейтинг – РДпф); ходимлар ва мулк эгалари 
томонидан ўз корхонасини ўзлари баҳолашлари (обрўли рейтинг – РСпф); 
корхонанинг хорижий баҳоланиши (халқаро рейтинг – РМпф)дан. 
Ўзимиздаги ва рақиблардаги рейтингларнинг йиғма балли баҳоларини 
солиштира туриб, корхона салоҳияти ижтимоий рақобатбардошлигининг 
ҳақиқий даражасини акс эттирувчи кўрсаткични оламиз (УСКпф): 
VCV
– РПпф + РДпф + РСпф +РМпф
mav 
РПпп + РДпп +РСпп + РМпп 
Агар рақиблар орасида қабул қилинган меъѐр, стандарт УСК
п
Н орқали 
белгиланса, УСКпф>УСКпн да ушбу пайтда корхона ўзини ижтимоий 
муносабатлар нуқтаи назаридан ғоятда обрўли ва рақобатбардош ҳисоблаши 
мумкин. 
Агар 
УСКпф<УСКпн 
бўлса, 
унда 
корхона 
иқтисодий 
рақобатбардошлигини йўқотиш хавфига эга. Чамаси бундай корхона 
ишбилармонлик дунѐсида ҳурматга эга эмас, истеъмолчилар унинг 
маҳсулотлари ва хизматларидан воз кечадилар, у экологияга салбий таъсир 
кўрсатади, ходимлар эса иш ҳақи ва меҳнат шароитларидан норозилар. 
Бизнинг 
вақелигимиз
ҳозирча меъѐрий ижтимоий рақобатбардошликка 
эга корхоналарни бера олмайди. Бунга бир қатор ҳолатлар халақит беради. 
Улар орасида мамлакат саноатининг ривожланиши давридан ўтмаганлиги ва 
унга кўпроқ саноатлашган жамиятларнинг муаммолари бегона эканлиги 
мавжуд. Ялпи танқислик ва бозор муносабатлари маданияти йўқлиги 
кузатилади. Хўжалик алоқаларининг табиийлашуви содир бўлади; 
истеъмолчилар ҳаракатлари кучсиз ривожланганлар, улар умуман чекланган 
талабни тақдим этадилар; бизнес доирасида корхонанинг ишбилармонлик 
обрўси каби омили йўқлиги ва корхоналарнинг жаҳон бозоридан узоқ вақт 
ажралиб қолганлиги ўз сўзини айтади. Бизнинг корхоналар қандайдир 
даражада ташқи иқтисодий соҳадаги ижтимоий рақобат талабларига дучор 
бўлмоқдалар. Шубҳасиз, бу оқибатларга эга бўлади. Мамлакатда 
истеъмолчиларнинг жамиятлари, ижтимоий ассоциациялар, шу жумладан 

---

381 
менежерлар, фермерлар иттифоқлари, “яшиллар” ҳаракати ва ҳ.к. вужудга 
келадилар. 
Мамлакатимиздаги социологик базани нисбатан ривожланмаганлиги 
(бусиз етарлича ишончли баҳолар ва рейтинглар йўқ) ва корхоналарнинг 
бизнесга, истеъмолчига ва хорижга чиқувчи қандайдир жиддий реклама 
ахборот базасини амалда йўқлиги муаммони ташкил этилади. Бизнес 
тизимида кўрсатиб ўтилган омиллар ривожлангани сари корхоналарнинг 
ижтимоий сифатига талаблар ҳам ўса бошлайди.
Иқтисодий даражалар (УЭКпф) ва ижтимоий рақобатбардошлик 
(УСКпф) ўртасида белгиланган алоқа мавжуд. Корхона салоҳияти 
рақобатбардошлиги- нинг ҳақиқий даражаси (ОУКпф) қуйидаги формула 
бўйича ҳисоблаб чиқилиши мумкин: 
ОУКпф = УЭКпф + УСКпф max 
УЭКпн + УСКпн
бу ерда, УЭКпн ВА УСКпн – рақиблардаги худди шундай меъѐрий ва 
ҳақиқий даражалар. 
Яна битта муҳим муаммо мавжуд. У бозор шароитида салоҳиятни 
бошқариш самарадорлиги билан боғлиқ. Корхона мулоқот қиладиган 
бозорларнинг турлари салоҳият элементлари тузилишига самарали таъсир 
кўрсатади. Булар қандай бозорлар ва уларнинг таъсири қандай аниқланади?
Бизнесда талаб, таклиф, мувозанат ва аралаш бозорлар ажратиладилар 
(9.3.2 – расм).