Muzaffar mamatqulov navoiyshunoslik

Bahri urfon duri Sayyid Hasan ulkim aflok,
Etti durji aro bir ko‘rmadi andoq duri pok.

Tarkibband ramal bahrining ramali musammani solimi maxbuni mahzuf vaznida (ruknlari va taqti’i: foilotun failotun failotun failun – V – – / V V – – / V V – –/ V V – ) yozilgan.

“Xazoyin ul-maoniy”dan o‘rin olgan bitta masnaviy ham Sayyid Hasan Ardasher nomi bilan bog‘liq. Ma’lumki, masnaviy arabcha “ikkilik” ma’nosini bildirib, har bandi ikki misradan tarkib topuvchi va a-a, b-b, v-v… tarzida qofiyalanuvchi she’r turidir. Navoiy o‘zining “Sab’ai sayyor” dostonida bu janrni alohida tavsiflab, uni “vase’” – keng maydon deb ataydi:
Masnaviykim, burun dedim oni,
So‘zda keldi vase’ maydoni.
Mumtoz adabiyotimiz tarixida yaratilgan masnaviylarni shartli ravishda ikki turga ajratish mumkin:

1. 
   lirik masnaviy (shoirning lirik kechinmalari, his-tuyg‘ulari ifoda etiladigan she’r shakli);
   
2. 
   epik masnaviy yoki doston (syujet asosiga quriladigan katta hajmli asar).
   

“Xazoyin ul-maoniy” kulliyotidan o‘rin olgan masnaviy lirik masnaviy bo‘lib, “G‘aroyib us-sig‘ar” devoniga kiritilgan. Masnaviy she’riy maktub tarzida yozilgan. Masnaviyda Alloh hamdi va Payg‘ambar na’tidan so‘ng Sayyid Hasan Ardasher shaxsiga ta’rif-u tahsinlar aytiladi:
Vafo anga pesha, saxo anga fan,
Vafovu saxo koni Sayyid Hasan.
Unda shuningdek, so‘z ta’rifi, she’r va shoirlik, badiiy ijod bilan bog‘liq masalalar ham qalamga olingan.
“Xazoyin ul-maoniy” kulliyotidagi navbatdagi janr qasidadir. Qasida arabcha “maqsad”, “niyat” ma’nolarini bildirib, biror tarixiy shaxs yoki voqeaga bag‘ishlab yoziladigan katta hajmli she’r turi hisoblanadi. Qasidalar hajman 12 baytdan bir necha yuz baytgacha bo‘lishi mumkin.
Qasida g‘azal singari a-a, b-a, v-a, g-a … tarzida qofiyalanadi. Ayrim hollarda masnaviy singari qofiyalanishi ham mumkin. Qasida tuzilishiga ko‘ra 2 xil bo‘ladi:
1. Qasidai tom (to‘liq qasida) – bunda qasida to‘rt qismdan tarkib topadi:
a) nasib – lirik kirish (tabiat tasviri);
b) gurizgoh – nasib bilan madhni bog‘lovchi, 4-5 baytdan tashkil topuvchi qism;
s) madh – asosiy qism;
d) qasd – mamduh (madh etilayotgan shaxs)ga niyat va istaklar bildirilagan qism.
2. Qasidai mujarrada (chala qasida) – bunda faqat madh keltiriladi.
Qasidalar mavzusiga ko‘ra vasf, madh, hajv, marsiya, munojot va falsafiy qasidalarga bo‘linadi. Turkiy adabiyotdagi ilk qasida “Devonu lug‘otit turk”da “qo‘nug‘” shaklida uchraydi.
Alisher Navoiyning mazkur kulliyotga kirgan qasidasi “Hiloliya” bo‘lib, uchinchi devon “Badoe’ ul-vasat”dan o‘rin olgan. Qasida tuzilishiga ko‘ra to‘liq, mavzusiga ko‘ra esa madh qasida hisoblanadi. Hajman 91 baytdan iborat. Qasida 1469 yilning 14-aprelida ramazon hayiti kuni yozib tugallangan va Husayn Boyqaroning taxtga chiqishi munosabati bilan o‘tkazilgan marosimda shohga taqdim etilgan. Qasidaning “Hiloliya” deb atalishiga sabab, shoir Husayn Boyqaroning taxtga o‘tirishini yangi chiqqan oy – hilolga qiyos qiladi.
Qasidaning kattagina, ya’ni uchdan ikki qismi kirish – nasib va gurizgohdan tashkil topgan. “Hiloliya” quyidagi bayt bilan boshlanadi:
Chun nihon qildi turunji mehr raxshon tal’atin,
Oshkor etti falak bir tavqi g‘abg‘ab hay’atin.
Qasidadagi nasib va gurizgoh muayyan syujet asosiga qurilgan. Unga ko‘ra, shoir oydin oqshomlardan birida osmonga sayr qilib, u erda etti qavat falakda joylashgan sayyoralar – Oy, Utorud, Zuhra, Quyosh, Mirrix, Mushtariy, Zuhalni uchratadi. Ularning har biri shohning taxtga o‘tirish marosimiga hozirlik ko‘rayotgan edilar. Navoiy kotiblar homiysi Utorud huzuriga borganda, Utorud unga Husayn Boyqaro madhiga bag‘ishlangan she’rini o‘qib beradi. Uning matla’si quyidagicha edi:
Ey, sening qoshing qilib zohir yangi oy xijlatin,
V-ey, yuzung sharmanda aylab iydi akbar tal’atin.
Ushbu matla’ni eshitgan shoirning rashki kelib, o‘zining ta’bi quvvatini ko‘rsatib qo‘yish maqsadida ushbu matla’ni o‘qiydi: