Muzaffar mamatqulov navoiyshunoslik

Jami to‘rt devonda

1	G‘azal	650 ta (4975 bayt)		650 ta (4998 bayt)		650 ta (5001 bayt)		650 ta (5029 ta)		2600 ta (20003 bayt)
2	Mustazod	1 ta (7 bayt)		1 ta (7 bayt)		1 ta (7 bayt)		1 ta (7 bayt)		4 ta (28 bayt)
3	Muxammas	3 ta (57,5 bayt)		3 ta (52,5 bayt)		2 ta (30 bayt)		2 ta (37,5 bayt)		10 ta (177,5 bayt)
4	Musaddas	1 ta (27 bayt)		1 ta (27 bayt)		2 ta (42 bayt)		1 ta (21 bayt)		5 ta (117 bayt)
5	Musamman							1 ta (28 bayt)		1 ta (28 bayt)
6	Tarji’band	1 ta (100 bayt)		1 ta (103 bayt)		1 ta (56 bayt)		1 ta (110 bayt)		4 ta (369 bayt)
7	Tarkibband			1 ta (56 bayt)						1 ta (56 bayt)
8	Masnaviy	1 ta (148 bayt)								1 ta (148 bayt)
9	Qasida					1 ta (91 bayt)				1 ta (91 bayt)
10	Soqiynoma							1 ta (458 bayt)		1 ta (458 bayt)
11	Qit’a	50 ta (138 bayt)		50 ta (126 bayt)		60 ta (127 bayt)		50 ta (112 bayt)		210 ta (503 bayt)
12	Ruboiy	133 ta (266 bayt)								133 ta (266 bayt)
13	Muammo			52 ta (54 bayt)						52 ta (54 bayt)
14	Lug‘z					10 ta (40 bayt)				10 ta (40 bayt)
15	Tuyuq					13 ta (26 bayt)				13 ta (26 bayt)
16	Fard							86 ta (86 bayt)		86 ta (86 bayt)
Jami			840 ta (5718,5 b.)		759 ta (5423,5 b.)		740 ta (5420 b.)		793 ta (5888,5 b.)		3132 ta (22450,5 b.)

“Xazoyin ul-maoniy” kulliyotida eng ko‘p qo‘llanilgan janr bu shubhasiz g‘azaldir. Ma’lumki, g‘azal arabcha “oshiqona so‘z”, “ishq izhor qilish” ma’nolarini bildirib, a-a, b-a, v-a, g-a… tarzida qofiyalanuvchi, 3 baytdan 19 baytgacha hajmda bo‘lgan baytli she’r shaklidir. O‘zbek adabiyotida 5-10 baytli g‘azallar ko‘p uchraydi. Navoiy g‘azallari esa asosan 7 baytdan 13 baytgacha hajmda bo‘lib, bu haqda shoirning o‘zi “Badoe’ ul-vasat” devoniga kiritilgan qit’asida shunday ma’lumot beradi:
Navoiy she’ri to‘qquz baytu, o‘n bir bayt, o‘n uch bayt
Ki, lavh uzra qalam ziynat berur ul durri maknundin.
Bukim albatta etti baytdin o‘ksuk emas, ya’ni
Tanazzul aylay olmas rutba ichra etti gardundin.
Professor Hamid Sulaymonov Alisher Navoiyning “Xazoyin ul-maoniy” kulliyotidagi g‘azallar hajmini quyidagi jadvalda aks ettirgan:

Baytlar soni	“G‘aroyib us-sig‘ar” devonida	“Navodir ush-shabob” devonida	“Badoe’ ul-vasat” devonida	“Favoyid ul-kibar” devonida	Hammasi
5	2	-	-	-	2
6	1	3	1	-	5
7	434	446	437	430	1747
8	30	8	8	12	58
9	163	162	187	183	695
10	8	7	1	3	19
11	11	23	14	20	69
12	-	-	1	-	1
13	1	1	1	2	5
	650	650	650	650	2600

G‘azalning birinchi bayti matla’ yoki mabda’, oxirgi bayti esa maqta’ deb ataladi va maqta’da shoir taxallusi qo‘llaniladi. Agar ikkinchi bayt ham matla’ singari qofiyalansa, ya’ni g‘azal qo‘sh matla’ga ega bo‘lsa, “husni matla’” yoki “zebi matla’”li g‘azal deb ataladi.
G‘azalning dastlabki namunalari VIII-IX asrlarda arab adabiyotida paydo bo‘lgan, fors-tojik adabiyotida ilk g‘azal yozgan shoir sifatida Ro‘dakiy tilga olinadi. O‘zbek adabiyotida esa dastlabki g‘azal Rabg‘uziyning “Qisasi Rabg‘uziy” asarida (XIV asr) uchraydi. G‘azalning dostonlar tarkibida uchrashi ilk bor Xorazmiyning “Muhabbatnoma”sidan (1353-54) boshlanadi.
Alisher Navoiy o‘zining qit’alaridan birida g‘azaldagi ustozlari sifatida fors-tojik shoirlari Xusrav Dehlaviy, Abdurahmon Jomiy va Hofiz SHeroziyni keltirib o‘tadi.
Navoiy g‘azallarini mavzusiga ko‘ra shartli ravishda quyidagicha tasnif qilish mumkin:
1. Hamd g‘azallar:
Zihi zuhuri jamoling quyosh kibi paydo,
YUzung quyoshig‘a zarroti kavn o‘lub shaydo.
(“Navodir ush-shabob”, 1-g‘azal)
2. Na’t g‘azallar:
Ey, nubuvvat xaylig‘a xotam bani Odam aro,
Gar alar xotam, sen ul otkim, erur xotam aro.
(“G‘aroyib us-sig‘ar”, 6-g‘azal)
3.Oshiqona yoki ishqiy mavzudagi g‘azallar:
Tun oqshom bo‘ldiyu kelmas mening sham’i shabistonim,
Bu anduho‘tidin har dam kuyar parvonadek jonim.
(“G‘aroyib us-sig‘ar”, 403-g‘azal)
4.Orifona yoki tasavvufiy-falsafiy mavzudagi g‘azallar:
Dema, ne sud erur o‘lmoq fano harimig‘a xos,
YAna ne sud kerak o‘zlugungdin etsa xalos.
(“G‘aroyib us-sig‘ar”, 271-g‘azal
5.Axloqiy-ta’limiy mavzudagi g‘azallar:
Sen o‘z xulqungni tuzgil, bo‘lma el axloqidin xursand,
Kishiga chun kishi farzandi hargiz bo‘lmadi farzand.
(“G‘aroyib us-sig‘ar”, 115-g‘azal)
6. Ijtimoiy mavzudagi g‘azallar:
Topmadim ahli zamon ichra bir andoq hamdame
Kim, zamon osibidin bir-birga aytishsoqg‘ame.
(“Navodir ush-shabob”, 576-g‘azal)
7. Rindona g‘azallar:
Soqiyo, tut bodakim, bir lahza o‘zumdin boray,
SHart bukim, har necha tutsang labolab sipqoray.
(“G‘aroyib us-sig‘ar”, 588-g‘azal)
8. Tabiat tasviri aks etgan g‘azallar:
Bulut hayvon zuloli birla tirguzdi havo jonin,
Sevunmak ashkidin shodob qildi sabza mujgonin.
(“G‘aroyib us-sig‘ar”, 440-g‘azal)
9. Hajviy mavzudagi g‘azallar:
Ul shayxki, minbar uza afsung‘a berur tul,
SHaytondur o‘zi, majlisining ahli suruk g‘ul.
(“Favoyid ul-kibar”, 377-g‘azal)
Aslida bunday tasnif nisbiy bo‘lib, ba’zan Alisher Navoiyning ishqiy mavzudagi g‘azallari tarkibida (ko‘pincha maqta’dan oldingi baytda) ijtimoiy masalalar bilan bog‘liq baytlar, tabiat tasviri aks etgan g‘azallarida yor tasviri va h.k. mazmunidagi baytlarni ham kuzatish mumkin.
Hazrat Navoiy g‘azaliyotida ishq mavzusi asosiy o‘rinni egallaydi. Bu mavzu umuman musulmon Sharqi she’riyatida ham etakchi o‘rinda bo‘lib, Alisher Navoiy bu mavzuga o‘z ijodining deyarli barcha bosqichlarida murojaat qilgan:
Ey Navoiy, ishq atvorini hifz aylay degan,
Barcha ishni tark etib, qilsun bizing devonni hifz.
Alisher Navoiy “Mahbub ul-qulub”da ishqni 3 darajaga ajratadi:

1. 
   avom ishqi;
   
2. 
   xoslar ishqi (majoziy ishq);
   
3. 
   siddiqlar ishqi (haqiqiy ishq).
   

Alisher Navoiy ijodida majoziy ishq haqiqiy ishqqa qarama-qarshi qo‘yilmaydi, balki majoziy ishq haqiqiy ishq uchun ko‘prik degan g‘oya ilgari suriladi:
Majozdin manga maqsud erur haqiqiy ishq,
Nedinki, ahli haqiqatqa bu tariqat erur.
Majozdin chu haqiqatqa yo‘l topar oshiq,
Qilur majozni nafyi ulki, behaqiqat erur.
(“Favoyid ul-kibar, 5-qit’a)
Alisher Navoiyning ishqiy mavzudagi g‘azallaridan birini ko‘rib chiqsak:
Tun oqshom bo‘ldiyu kelmas mening sham’i shabistonim,
Bu anduh o‘tidin har dam kuyar parvonadek jonim.


Ne g‘am ko‘rguzsa ko‘ksum porasin choki giribonim,
Ko‘runmas bo‘lsa ko‘ksum yorasidin dog‘i pinhonim.


G‘amidin durri maknundek, sirishkim oqti Jayxundek,
Muzayyan qildi gardundek jahonni ashki g‘altonim.


Falak ham to‘ldi kavkabdin, quyosh ham tushti ashhabdin,
Kelib tushmas bu markabdin mening xurshidi raxshonim.


Jahonni zulmat etti chah, bu zulmat ichra o‘lgum, vah,
Manga bo‘lsang ne Xizri rah, etib, ey obi hayvonim.


Dema ko‘ktin quyosh ketmish, falakka tiyralik etmish,
Ul oy hajrida tor etmish falakni dudi afg‘onim.


Navoiy kebi hijrondin, bu oqshom o‘ldum afg‘ondin,
G‘amim yo‘q buyla yuz jondin, etib gar kelsa jononim.

G‘azal 8 baytdan iborat bo‘lib, “G‘aroyib us-sig‘ar” devonidan o‘rin olgan. Qofiyalanish tizimiga ko‘ra qo‘sh matla’li, ya’ni g‘azali husni matla’. SHuningdek, g‘azalning ritmik ta’sirchanligini oshiradigan yana bir hodisa uning musajja’ (ichki qofiya) san’ati asosida yaratilganligidir. Bu san’atga ko‘ra, matla’dan keyingi baytlar to‘rt bo‘lakka ajratilib, dastlabki uch bo‘lak o‘zaro mustaqil tarzda qofiyalanadi, to‘rtinchi bo‘lak esa asosiy qofiyaga ohangdosh bo‘ladi.

G‘azalda oshiqning hijronu ayriliq damlarida chekkan sog‘inch iztiroblari, dardli kechinmalari tasvirlangan bo‘lib, bu tasvirning falak, ya’ni osmon hodisalari bilan uyg‘un tarzda bayon qilinganligini ko‘ramiz. G‘azal tun – oqshom boshlansa ham, yor, ya’ni ushbu tunni yorituvchi sham’ kelmaganligi, bu qayg‘u otashidan oshiqning joni parvonaday kuyishi tasviri bilan boshlanadi. Baytda qo‘llanilgan tanosub (tun, oqshom, shabiston, sham’, parvona), tashbeh, tavze’ (oqshom, sham’, shabiston) kabi san’atlar matla’dayoq g‘azalning ta’sirchan chiqishiga zamin hozirlagan.
Keyingi baytlarda ushbu tasvir yanada kuchaytiriladi.
Ikkinchi bayt:
Agar ko‘ksimning yarasidan yashirin g‘amim ko‘rinmasa, ne g‘am?! CHunki ko‘ksimning pora bo‘lganligini libosim yoqasidagi chok ko‘rsatib turibdi.
Husni ta’lil (chiroyli dalillash) va tashbeh san’atlarining uyg‘unligi baytning ta’sirchanligini oshirgan.
Uchinchi bayt:
YOrimning g‘amidan yashirin durdek ko‘z yoshim Jayhun daryosidek oqdi, bu ko‘z yoshimning dona-dona tomchilari jahonni xuddi yulduzli osmondek bezadi.
Ayni shu baytdan boshlab, musajja’ san’ati (maknundek, Jayhundek, gardundek) ohangdorlikni kuchaytiradi va bu ohangdorlik g‘azal oxirigacha davom etadi.