Muvofiqlashtirish hududiy boshqarmasi

«Iliqlik» davri.
 1953-yil 5-mart kuni  I. Stalin vafot etdi. Stalinning o‗limidan so‗ng 
hokimiyat uchun kurashda Nikita Xrushchyov g‗olib chiqdi. 
     N.  Xrushchyov  hokimiyatda  turgan  yillar  (1953  —  1964)  tarixda  «iliqlik»  davri 
degan  nom  olgan.  Bu  davrda  sovet  totalitar  tuzumini  isloh  qilish  bo‗yicha  bir  qator 
ishlar  amalga  oshirildi.  Iqtisodiy  sohada  sovet  davlati  tarixida  birinchi  marta  yengil 
sanoatning,  xalq  iste‘moli  mollari  ishlab  chiqarishning  ustuvorligi  belgilandi.  Xalq 
iste‘mol  buyumlari  ishlab  chiqarish  ko‗paydi,  uy-joylar  quri-  lishi  jadallashdi, 
maoshlar oshirildi. Oziq-ovqat muammosini hal qilish uchun qishloq xo‗jaligi solig‗ini 
pasaytirish,  boqimanda  qarzlardan  voz  kechish,  kolxozchilarning  tomorqalarini 
kengaytirish, qishloq xo‗jalik mahsulotlariga davlat xarid narxlarini va kolxoz bozori 
im- koniyatlarini oshirish, shuningdek, qishloqqa texnika yetkazib berish uchun kapital 
mablag‗larni ko‗paytirish ko‗zda tutildi. Qozog‗iston, Sibir va Volga bo‗yidagi qo‗riq 
va  bo‗z  yerlarni  o‗zlashtirish  g‗alla  yetishtirishni  tez  ko‗paytirishning  muhim  omili 
sifatida  qaraldi.  Natijada  1950-yillarning  ikkinchi  yarmida  qishloq  xo‗jaligi 
mahsulotlarini ishlab chiqarish keskin o‗sib, kolxozlarning pul daromadlari 3 martadan 
ko‗proqqa oshdi. 
Jamiyatni  siyosiy  liberallashtirish  ham  boshlandi.  1956-yil  fevralda  KPSS  XX 
syezdida N. Xrushchyov «Shaxsga sig‗inish va uning oqibatlari to‗g‗risida» nutq bilan 
chiqdi.  Bu  nutq  o‗zining  barcha  kamchiliklariga  qaramasdan,  sovet  totalitar 
davlatining  xarakterini,  Stalin  va  uning  sheriklari  amalga  oshirgan  jinoyatlarni  ochib 

---

455 
 
tashladi, shaxsga sig‗inishning mohiyati va ko‗lamini anglash jarayonini boshlab berdi. 
Jamiyatda  o‗ta  ochiq  bo‗lmasada,  bu  muammolar  keng  miqyosda  muhokama  qilina 
boshlandi.  Stalin  davrida  qatag‗on  qilinganlarni  oqlash  jarayoni  ommaviy  tus  oldi. 
Ayni paytda, XX syezd xalqaro kommunistik harakatning inqirozini boshlab berdi va 
sotsialistik tizim oxirigacha bu inqirozdan chiqa olmadi. 
Shu  tariqa,  1950-yillar  o‗rtalariga  kelib  mamlakatda  mavjud  totalitar  tuzum  bir 
qadar liberallashtirildi. Ammo bu harakatlar o‗tish davriga xos xarakterga ega edi. 
1958-yil  martda  N.  Xrushchyov  KPSS  MK  Birinchi  sekretari  lavozimiga  SSSR 
Ministrlar  Sovetining  Raisi  lavozimini  ham  qo‗shib  oldi.  Shu  tariqa  N.  Xrushchyov 
mamlakatda  yagona  liderga  aylanib  qoldi.  I.  Stalin  o‗limidan  so‗ng  boshlangan 
mamlakat hayotini de- mokratizatsiyalash jarayoni ham vaqtincha to‗xtatildi. 
1950-yillar  oxiridan  qishloq  xo‗jalik  mahsulotlarini  ishlab  chiqarishning  o‗sish 
sur‘atlari  ancha  susaydi.  Oqibatda  oziq-ovqat  mahsulot-  larining  taqchilligi  yuzaga 
kelib,  SSSR  borgan sari  chetdan  ko‗proq  g‗alla  sotib  olishga majbur  bo‗ldi.  Qishloq 
aholisi,  birinchi  navbatda  yoshlarning  shaharlarga  ko‗chib  ketishi  kuchaydi.  Global 
inqiroz yo‗lida: SSSR 1964—1985-yillarda. Mamlakatdagi ahvol N. Xrushchyovning 
mavqeyini tushirdi. 1964-yili oktabrda bo‗lib o‗tgan KPSS MK Plenumi uni bir qator 
xato  va  kamchiliklarda  ayblab,  lavozimlaridan  ozod  qildi.  N.  Xrushchyov  o‗rniga 
KPSS  MK  Birinchi  kotibi  qilib  Leonid  Brejnev,  SSSR  Ministrlar  Soveti  Raisi  etib 
Aleksey Kosigin saylandi. 
L.  Brejnev  hokimiyatda  turgan  yillar  (1964  —  1982)ning  dastlabki  o‗n  yili 
iqtisodiy  islohotlarni  davom  ettirish  va  jadal  rivojlanish  yillari  bo‗ldi.  Ammo  1970-
yillarning  ikkinchi  yarmidan  jamiyatda  boshlangan  inqiroz  sovet  davlati  tarixida 
«turg‗unlik» davri nomini olgan. 
N. Xrushchyovdan farqli ravishda L. Brejnev o‗z hokimiyatidan juda ehtiyotkorlik 
bilan  foydalandi.  U  murakkab  muammga  duch  kelganda  yaxshisi  hech  narsa 
qilmaslikni ma‘qul ko‗rardi. Unda boshqalarning  xushomadiga, turli xil unvonlar va 
ordenlarni  yig‗ishga  moyillik  kuchli  edi.  Uni  maqtash,  ulug‗lash  jarayoni  1970-
yillardan boshlandi va keyingi yillari borgan sari kulgili tus olib bordi. Ayniqsa, uning 
tushunib bo‗lmaydigan nutqlari aholining keng qatlami orasi- da kulgi aralash nafrat, 
buyuk mamlakat uchun achinish va uyat hissini uyg‗otdi. 
1980-yillarga  SSSR  jamiyatning  chuqur  inqirozi  holatida  kirib  keldi.  N.S. 
Xrushchyovning 1980-yillarda kommunizm qurish to‗g‗risidagi rejasi barbod bo‗lgan, 
odamlar endi kommunizm safsatasiga deyarli ishonmay qo‗ygan edi. Shunday holatda 
1982-yil  10-noyabrda  L.  Brejnev  vafot  etdi.  Undan  keyin  hokimiyatga  kelgan  Yuriy 
Andropov  va  Konstantin  Chernenko  keksa,  kasalmand  kishilar  bo‗lib,  ularning 
hokimiyatga kelishi tugab borayotgan sovet tuzumining ramzi edi. 
Qayta  qurish.  1985-yil  martda  KPSS  MK  Plenumi  Mixail  Gor-  bachyovni  Bosh 
kotib  qilib  sayladi.  KPSS  MKning  1985-yil  aprel  Plenumida  mamlakatni  ijtimoiy-
iqtisodiy  rivojlantirishni  jadallashtirish  kursi  yangi  rahbariyat  va  butun  sovet 
jamiyatining  maqsadi  deb  e‘lon  qilindi.  Ilmiy-texnik  taraqqiyot,  mashinasozlikni 
texnik qayta qurollantirish va inson omilini faollashtirish, ya‘ni mehnat  intizomini va 
ishchilarning  tashabbuskorligini  oshirish  bu  kursning  asosiy  harakatga  keltiruvchi 
kuchi sifatida qaraldi. 
1987-yili  M.  Gorbachyov  e‘lon  qil-  gan  «qayta  qurish»,  ijtimoiy  hayotni 
demokratizatsiyalash  va  «oshkoralik»  siyosati  ommaning  siyosiy  faolli-  gini  keskin 
oshirdi.  Oshkoralik  tufayli  o‗zgarishlarning  muhim  omiliga,  g‗oyalar  va  orzularning 

---

456 
 
ifodachisiga  aylangan  matbuot  jamiyatning  ma‘naviy  ozod  bo‗lishida,  o‗tmishni  va 
yuz  berayotgan  hodisalarni  anglashida  juda  katta  rol  o‗ynadi.  Ayni  paytda,  bu 
hodisalar  sovet  xalqlarining  milliy  o‗zlikni  anglash,  milliy  mustaqillikka  intilish 
jarayonini jadallashtirdi, SSSRning tarqalib ketishini tezlashtirdi. 
Tashqi siyosat. Ikkinchi jahon urushidagi g‗alaba SSSRga juda katta xalqaro obro‗ 
keltirdi. SSSR boshchiligida sotsialistik tizim vujudga keldi. Bu davrdagi sovet tashqi 
siyosatining asosini AQSH bilan dunyoda gegemonlik uchun kurash tashkil qildi. 
1959-yili  inqilob  natijasida  Kubada  hokimiyatga  kelgan  F.  Kastro  rejimiga  qarshi 
AQSH  olib  borgan  tajovuzkor  siyosat  va  bunga  SSSRning  aralashuvi  ikki  buyuk 
davlatlar  o‗rtasida  yadro  urushi  xavfini  keltirib  chiqardi.  Bu  xavf  «Karib  inqirozi» 
nomini oldi va faqat AQSH prezidenti J. Kennedi bilan sovet rahbari N. Xrushchyov 
o‗rtasidagi kelishuv dunyoni yadro urushi halokatidan asrab qoldi. 
«Iliqlik» davrida kapitalistik mamlakatlar bilan tinch-totuv yashash tamoyili ilgari 
surilib,  bu  SSSR  bilan  kapitalistik  mamlakatlar,  avvalo,  AQSH  o‗rtasida 
munosabatlarning ham iliqlashuviga olib keldi. 
«Turg‗unlik»  davrida  ham  kapitalistik  mamlakatlar  bilan  tinch  musobaqa  davom 
ettirilib,  bu  jarayon  1979-yili  Afg‗onistonga  sovet  qo‗shinlari  kiritilgunga  qadar 
davom etdi. 
«Qayta qurish» davrida M. Gorbachyov ilgari surgan «yangicha siyosiy tafakkur» 
tashabbusi SSSRning AQSH va butun kapitalistik dunyo bilan munosabatlarida keskin 
ijobiy o‗zgarishlarga olib keldi. 
Avgust  inqirozi.  SSSRning  tarqalishi.  1991-yil  19-avgustga  o‗tar  kechasi 
Favqulodda holat davlat komiteti (GKCHP) tuzilganligi to‗g‗risida e‘lon qilinib, unga 
SSSRning  vitse-prezidenti,  bosh  vaziri  kabi  yuqori  lavozimli  kishilar  kirdi.  GKCHP 
mamlakatning  bir  qator  hududlarida  favqulodda  holat  e‘lon  qildi,  1977-yilgi 
konstitutsiyaga  xilof  ravishda  faoliyat  yuritayotgan  hokimiyat  tizimlari  tarqatib 
yuborildi,  muxolifatdagi  partiya  va  harakatlar  faoliyati  to‗xtatildi,  ommaviy  axborot 
vositalari ustidan qat‘iy nazorat o‗rnatildi, Moskvaga qo‗shin kiritildi. 
GKCHPga  qarshi  harakatga  demokratik  kuchlar  yetakchilik  qildi.  Ular  19-avgust 
kuni  Rossiya  fuqarolariga  murojaat  qilib,  GKCHP  harakatlari  g‗ayrikonstitutsion 
to‗ntarish,  uning  qarorlari  noqonuniy,  deb  e‘lon  qilindi.  19-avgust  kuni  minglab 
moskvaliklar  Rossiya  Oliy  Soveti  binosini  himoya  qilishga  kirishdi.  Tanklarda 
kelayotgan qo‗shinni to‗xtatishga harakat qilgan bir necha yoshlar halok bo‗ldi. 
Avgust  davlat  to‗ntarishidan  keyin  barcha  respublikalar  birin-ketin  o‗z 
mustaqilligini  e‘lon  qildi.  1991-yil  8-dekabr  kuni  Minsk  shahrida  Rossiya,  Ukraina, 
Belorussiya rahbarlari 1922-yilgi Ittifoq shartnomasini bekor qilib, Mustaqil Davlatlar 
Hamdo‗stligi  (MDH)  tuzilganligini  e‘lon  qildi.  Unga  Gruziya,  Latviya,  Litva  va 
Estoniyadan  boshqa  barcha  sobiq  sovet  respublikalari  a‘zo  bo‗ldi.  Shu  tariqa  SSSR 
tarqalib ketdi.