Mutlaq va nisbiy xatoliklar

Ishni bajarish tartibi

1. 
   SHtangensirkul bilan shkivning diametri ( ) va uning radiusi ( ) aniqlanadi.
   
2. 
   Texnik tarozi bilan yuklarning massalari o‘lchanadi.
   
3. 
   Ip shkivga o‘raladi va platformaga yuk qo‘yilib, u ma’lum balandlikka ko‘tariladi.
   
4. 
   Yukni ma’lum balandlikdan qo‘yib yuborib, uning tushish vaqti o‘lchanadi.
   
5. 
   O‘lchashlar turli yuklar bilan kamida 5 marta takrorlanadi.
   
6. 
   Aylanuvchi sistemaning inersiya momenti quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi:
   

7. 
   O‘lchash va hisoblash natijasi quyidagi jadvalga yoziladi:
   

2.1 – jadval

t/r	, m	, s	, kg	, m	, kg^.m^2	, kg^.m^2	, kg^.m^2	, kg^.m^2
1
2
3
4

8. 
   Siljuvchi yuklar sterjenning uchlariga mahkamlanadi va 1 – 6 bandlar takrorlanadi.
   
9. 
   O‘lchash va hisoblash natijasi 2.2-jadvalga yoziladi:
   

2.2 – jadval

t/r	, m	, s	, kg	, m	, kg^.m^2	, kg^.m^2	, kg^.m^2	, kg^.m^2
1
2
3
4

Nazorat uchun savol va topshiriqlar

1. 
   Aylanma harakatga ta’rif bering.
   
2. 
   Aylanma harakat qanday fizik kattaliklar bilan xarakterlanadi?
   
3. 
   Inersiya momentiga ta’rif bering.
   
4. 
   Kuch momenti deb nimaga aytiladi?
   
5. 
   Aylanma harakat dinamikasining asosiy qonunini yozing.
   
6. 
   Berilgan sistema uchun energiyaning saqlanish qonunini yozing.
   
7. 
   Inersiya momentini aniqlashda yo‘l qo‘yiladigan xatoliklar bu ishda qanday qilib aniqlanadi?
   
8. 
   Shteyner teoremasining analitik ko‘rinishini yozing va tushuntirib bering.
   
9. 
   Inersiya momenti ga teng bo’lgan maxovik burchak tezlik bilan aylanmoqda. 20 s dan keyin to’xtasa, tormozlovchi moment qanchaga teng?
   
10. 
    2 kg og’irlikdagi disk gorizontal tekislikda tezlik bilan sirpanishsiz dumalaydi. Diskning kinetik energiyasi topilsin
    
11. 
    6 sm diametrli shar gorizontal tekislikda sekundiga bilan sirg’anishsiz dumalaydi. Sharning massasi 0.25 kg bo’lsa sharning kinetik energiyasi topilsin
    

LABORATORIYA ISHI №3

MEXANIKADA ENERGIYANING SAQLANISH QONUNINI O’RGANISH

(Impulsning saqlanish qonunini misolida)

Ishning maqsadi: Impulsning saqlanish qonunini o’rganish va tekshirish.

Kerakli asbob va materiallar: Sharcha, diametrlari bir xil b’lgan 3-4 ta sharchalar, o’lchov lentasi, shtativ, sharchaning harakati uchun nov, kopirovka qog’oz, oq qog’oz va knopkalar.
I.Qisqacha nazariy tushunchalar
Tabiatda ko’pincha bir-biriga biror kuch bilan ta’sir qilayotgan jismlarga duch kelamiz. Aksariyat xollarda bunday kuch ta’sirida jismlar o’zlarining vaziyatlarini o’zgartiradilar, ya’ni ko’chadilar. Kuchlarning jismlarni ko’chishi bilan bog’liq bo’lgan ta’sirini tavsiflash uchun mexanik ish deb ataluvchi fizik kattalik qabul qilingan.

Bu ishning kattaligi kuch yo’nalishida jism bosib o’tgan yo’lning qo’yilgan kuchga ko’paytmasi bilan ifodalanadi:

A=FSCos (1)

Bunda kuch bilan ko’chish yo’nalishi orasidagi burchak.

Ish bajara olish qobiliyatiga ega bo’lgan har qanday jism energiyaga ega bo’ladi. Energiya- jismning xolatini, uning bir xolatdan boshqa xolatga o’tishida ish bajara olish qobiliyatini xarakterlaydigan asosiy kattalikdir.

Jismning harakati va xolati bilan bog’liq energiya mexanik energiya deyiladi. Mexanik energiya ikkita turda bo’ladi. Jismning harakati bilan bog’liq energiya kinetik energiya deyiladi. Jismlarning xolati bilan yoki o’zaro ta’siri bilan bog’liq energiya potensial energiya deyiladi.

Jismning kinetic va potensial energiyalarining yig’indisi to’liq mexanik energiya deyiladi.

Energiyaning aylanish va saqlanish qonuniga ko’ra yopiq tizimda sodir bo’ladigan mexanik jarayonlarda energiya hech qachon bordan yo’q bo’lmaydi va yo’q bo’lsa o’z-o’zidan paydo bo’lib qolmaydi. Faqatgina bir turdan ikkinchi turga aylanishi mumkin.

Ushbu qonun gravitatsiya maydonida harakatlanayotgan jismlarga qo’llanilganda kinetik energiya unga teng miqdordagi potensial energiyaga (yoki aksincha) aylanishini, to’liq energiya esa saqlanishini quyidagicha ifodalash mumkin bo’ladi:

E=E_k +E_p (2)

Jismning impulsi (harakat miqdori)deb uning m massasi bilan tezligining ko’paytmasiga aytiladi:

=m (3)

Impuls - vektor kattalik. Uning yo’nalishi tezlik vektorining yo’nalishi bilan bir xildir. XBS da impuls birligi qilib sekundiga kilogramm-metr (kg m/sek) olingan.

Massasi m₁ va m₂ bo’lgan ikki jismning tezligi va bo’lsin. Bu jismlarning o’zaro ta’siri (to’qnashishi) natijasida ularning tezliklari va ga teng bo’lib qolsin. Jismlar o’zaro ta’sirlashganda ularga kuch ta’sir qiladi. Nyutonning ikkinchi qonuniga ko’ra:

(4)

Bu ifoda birinchi jismga ta’sir qiladigan kuch;

(5)

(5) ifoda esa ikkinchi jismga ta’sir etadigan kuch. Bunda t- o’zaro ta’sir vaqti. Nyutonning uchinchi qonuniga ko’ra:

(6)

(4) va (5) ni hisobga olsak (6) dan

= (7)

Tenglamani t ga ko’paytirib

-m₁ = +m₂ (8)

ni hosil qilamiz. Yoki

+ m₂ = m₁ +m₂ (9)

(9) ifoda impulsning saqlanish qonunini tafsiflaydi: jismlar impulslarining geometrik yig’indisi ular o’zaro ta’sirlashganda o’zgarmaydi.

Sistema jismlarga tashqaridan boshqa jismlar ta’sir etmasa bunday sistema yopiq sistema deyiladi. Impulsning saqlanish qonunini yopiq sistema uchun o’rinlidir.

Mazkur ishda sistema jismlarining o’zaro ta’siri sharchalarning to’qnashishidan iboratdir; o’zaro to’qnashgan sharchalar boshlang’ich tezlik bilan gorizontal o’tilgan jism singari harakat qiladi.

Jism H balandlikdan gorizontal otilgan bo’lsin, u vertikal yo’nalishda

(10)

masofani o’tadi. Jismning harakat vaqti (10) ifodaga ko’ra

(11)

Jism gorizontal yonalishda tekis harakat qiladi.Bu yo’nalishda bosib o’tilgan yo’l

(12)

Bundan

(13)
Jismning vertikal va gorizontal yo’nalishlarda o’tgan H va S yo’llari ma’lum bo’lsa, (3.13) ifodadan boshlang’ich tezlikni hisoblash mumkin.
Ishni bajarish tartibi:

1. 
   Sharchalarning m_i massasini tarozida tortib o’lchang. Eng og’ir sharchaning massasini m₁ ni belgilang.
   
2. 
   Novni shtativga maxkamlang. Bunda novning qayrilgan uchi gorizontal bo’lishi shart (1-rasm). Novning stol yuzidan balandligi 70-80 sm chamasida bo’lsin. Shtativni shunday o’rnatingki, novdan qo’yib yuborilgan sharcha stol ustiga tushsin.
   

3. 
   m₁ massali eng og’ir sharchani biror balandlikdan novdan qo’yib yuboring. Sharcha tushadigan joyni belgilang. Shu joyga oq qog’oz qo’yib, uning ustidan kopirovka qog’oz qo’ying. Sharchani o’sha balandlikdan qaytadan qo’yib yuboring.
   
4. 
   Sharcha kopirovka qog’ozga tushib, oq qog’ozda iz qoldiradi. Sharcha tushgan joyni qalam bilan belgilab oling.
   
5. 
   O’lchov lentasi yordamida sharchaning vertikal yo’nalishida o’tgan H yo’li (nov bilan nov ostidagi iz orasidagi masofa), shuningdek, gorizontal yo’nalishda o’tgan s yo’li (stol sirtidagi iz orasidagi masofa) ni o’lchang.
   
6. 
   (13) ifoda orqali sharchaning novdan uzilish oldidagi tezligini hisoblang.
   
7. 
   Ikkinchi sharchaninovning gorizontal qismi oxiriga qo’ying. Uning boshlang’ich tezligi nolga teng.
   
8. 
   Birinchi sharchani dastlabki balandlikdan qo’yib yuboring. Bu sharcha ikkinchi sharchaga uriladi va sharchalar va tezliklar bilan harakat qiladi.
   

10. Sharchalar stol sirtiga tushgach, ular tushgan nuqtalarni belgilab oling.

11. Sharchalarning gorizontal yo’nalishi bo’yicha bosib o’tgan yo’lini o’lchang va H tushish balandligini bilgan xolda (13) ifoda yordamida ularning urilishdan keyingi va tezliklarini hisoblang.

12. Sharchalarning urilish oldidan va urilgandan keyingi

P₁ =m , P₂=m =0 va P₁^/ =m₁ , P₂^/ =m impulslarini shu bilan birga P =P₁ +P₂ va P^/ =P₁^/ + P^/₂ to’liq impulslarini hisoblang.