Mutaxassislarini qayta tayyorlash va malakasini oshirish instituti pedagogika va psixologiyasi

 
2.1. Maktabgacha va kichik maktab yoshidagi bolalar suitsidal xulq-
atvorining o’ziga xos xususiyatlari 
 
“O’lim” tushunchasi bolalik davrida nihoyatda mavhum, xuddi vaqtincha, 
uyquga o’xshash, har doim ham o’zi bilan bog’liq emasdek qabul qilinadi. Bolalarda 
o’lim tushunchasi 2–3 yosh o’rtasida paydo bo’ladi va ko’pchilik uchun bu 
qo’rqinchli hodisa deb hisoblanmaydi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda bu holat umrning tugashi deb hisoblanmaydi, 
aksincha, vaqtinchalik hodisa, uyqu yoki biron yoqqa ketish sifatida qabul qilinadi. 
Buning o’rniga yaqinlari, uy hayvonlari yoki tengdoshlarining o’limi fikrlashning 
o’ziga xos xususiyatiga ko’ra va tajribasizlik tufayli bola istagi amalga oshgani 
natijasi, deb qabul qiladilar va, ko’pincha, kuchli aybdorlik hissi tug’iladi. 
G’amginlik va qayg’urish holatini yuzaga kelishi shubhasiz, uzoqqa cho’zilmaydi. 
Maktabgacha yoshdagi bolalarning o’lim haqida o’ylari o’ziga xos bo’lib, bu ularning 
e’tiborlari yaqiniga ham yaqinlashmaydi (ertaklar, hayotiy hodisalar). 
Kichik maktab yoshidagi bolalar 
o’lim ishonib bo’lmaydigan hodisa deb 
hisoblaydilar hamda o’zlarida ham bunday hol bo’lishini idrok qilmaydilar shu bilan 
birga hamma narsani ham abadiy deb o’ylamaydilar. O’smir yoshga yaqinlashganda 
o’lim ob’ektiv hodisa ekanligi xayoldan ko’ra, haqiqat ekanligini, shuningdek, tiriklik 
va o’lim o’rtasidagi farqlarni tushunib boradilar. 10–12 yoshda o’lim vaqtinchalik 
hodisa sifatida qabul qilinadi. Shu tariqa hayot va o’lim orasidagi chegaralanish 
tushunchasi namoyon bo’ladi, lekin o’limga doir emotsional munosabatlar o’z 
shaxsida mavhumlashadi. Yosh bolalarda o’lim tushunchasi yo’qligi tufayli o’limdan 
qurquv kuzatilmaydi. Ko’pgina tadqiqotchilarning fikriga ko’ra, bolalarning o’limi 
11–14 yoshdagi kattalarning o’lim tushunchasiga yaqinlashadi. O’lim tushunchasi 
bolalarda qanday shakllanadi? U bir necha bosqichlardan iborat: o’lim haqida to’liq 
tasavvurning yo’qligidan to u haqida rasman xabardorlikkacha. Bola uchun o’lim 
mavhum tushuncha, u o’zi yoki yaqinlari bilan hech ham bog’lay olmaydi. Shu bois, 

---

27 
bolada o’lim abadiyligi haqidagi tasavvur shakllanmagan. Uning fikricha, o’lgan 
odam qanchadir vaqtdan keyin yana qaytib keladi. 
Bundan tashqari, bu yosh uchun maqsadga muvofiq bo’lmagan va suitsidal 
xulq-atvor xos bo’lib, ba’zida o’lish istagida kattalar nuqtai nazaridan xavfsiz 
vositalar tanlanadi va, aksincha, namoyishkorona urinishlar qo’llanayotgan vosita va 
uslublar xavfini o’ylamay, ko’pincha, “oshirib yuboriladi”. Hayotiy tajribaning 
yo’qligi va g’o’rlik natijasida arzimagan ixtilofli vaziyatlar chorasizdek ko’rinadi, 
shuning uchun suitsid xavfi haddan tashqari ortadi. Bu yosh uchun og’ir oilaviy 
anamnez katta ahamiyatga ega. Suitsiogenlar oilasida yuzaga kelgan tarbiya – 
giperopeka, ota-onalarning qattiqqo’lligi, avtoritarligi, ota-onalarning madaniyat va 
bilim darajasi pastligi bilan belgilanadi. Oilada yuzaga keladigan mojarolar, ko’p 
hollarda, yoshlarning katta avlodni qadrlamasligi bilan bog’liq bo’ladi.