Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda bozor munosabatlariga asoslan- gan

7.2.
 
Konyunkturani shakllantiruvchi omillar 
 
Konyunktura, deganda ma’lum omillarning ta’siri natijasida vujud- ga 
keladigan qisqa muddatli shart-sharoitlar tushuniladi. Omillarningo‘zgarishi 
konyunkturaning o‘zgarishiga olib keladi. Bozordagi har qanday vaziyat 
turli omillar ta’siri ostida o‘zgaradigan ko‘rsatkichlar yig‘indisi bilan 
tavsiflanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tashqi va ichki omillarning ta’siri 
ostida firmalar faoliyatidagi tendensiyani, ya’ni uningkelajakdagi rivojlanishi 
va bozordagi holatini aniqlash marketingtadbirlarining muhim vazifalaridan 
hisoblanadi. 
Mamlakat iqtisodiyoti konyunkturasida ro‘y beradigan barcha 
o‘zgarishlar manbayi bo‘lib, ishlab chiqarish sohalari hisoblanadi. 
Iqtisodiyotda sanoatning ulushi qanchalik yuqori bo‘lsa, uning ko‘rsatkichlari 
ahamiyati shunchalik yuqori bo‘ladi. Mamlakat iqtisodiy doirasida 
konyunkturani 
tahlil 
qilish 
quyidagi 
ko‘rsatkichlarga asoslanadi: 
makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar, yalpi milliy mahsulot, yalpi milliy daromad, 
qishloq xo‘jaligi, investitsiya, transport, tovar muomalasi ko‘rsatkichlari, 
ichki va tashqi bozorlarda tovarlar sotilish hajmi, pul muomalalari kapital 
aylanishi, baholar dinamikasi, ishsizlik va inflatsiya darajalari. 

---

142 
Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarga tovar bozorlari holati, talab va taklif, baho, 
talabning qondirilishi darajasi, tovar ishlab chiqarish, yangi korxonalar 
qurilishi va boshqalar kiradi. Yuqoridagi ko‘rsatkichlarning umumiylik 
tomoni shundaki, ular bir-biri bilan bog‘liq va davlat iqtisodiyoti bir 
bosqichdan ikkinchi bosqichgao‘tganda ularda o‘zgarish ro‘y beradi. Yalpi 
milliy mahsulot shaxsiy iste’mol, davlat buyurtmalari, yalpi kapital qurilishi, 
tovar va xizmatlarni eksport va import qilish ko‘rsatkichlarini o‘z ichiga 
oladi.Bu ko‘rsatkichlarni hisoblashda noaniqliklar ro‘y bersa ham oxirgi talab 
hajmi har doim mamlakat iqtisodiyoti holatini baholashda muhim o‘rinni 
egallaydi. Tashqi savdo ko‘rsatkichlari ichki bozor konyunkturasining 
shakllanishida o‘ziga xos o‘ringa ega. Bozor konyunkturasi mamlakat 
iqtisodiy holatiga to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liq. Shuning uchun tovar bozorining 
tahlili quyidagi ikki yo‘l bilan olib borilishi mumkin: 
1.
Agar konyunkturaning o‘zgarish darajasi va tendensiyalarini bilish 
ko‘zlansa, u holda, uning belgilangan davrdagi dinamikasi o‘rganiladi. 
2.
Agar konyunkturaning ma’lum muddatga bo‘lgan ahvolini bilish 
zarur bo‘lsa, unda tovarning bozordagi «hayotiylik yo‘li» o‘rganiladi, aniq 
bosqichi belgilanadi va tahlil qilinadi. 
Har doim iqtisodiy konyunktura (umumxo‘jalik yoki tovar holati) 
bozordagi raqobat va baholar dinamikasi shart-sharoitlari ta’sirida 
shakllanayotgan talab va taklif munosabatlariga bog‘liq bo‘ladi. 
Marketing tizimi subyektlarining rivojlanish konsepsiyalarini ishlab 
chiqishda, narx-navoning o‘zgarishini aniqlashda, yangi mahsulotlar, 
texnologiyalarni yaratishda, bozor konyunkturasi va iste’molchilar hatti- 
harakatining turli omillarga bog‘liqligini o‘rganishda turli istiqbolni belgilash 
usullari qo‘llaniladi. Shuni e’tiborga olish lozimki, konyunktura tahlili va 
prognozida uning o‘ziga emas, balki konyunkturaga ta’sir qiluvchi omillarga 
ko‘proq ahamiyat beriladi. Shu sababli bozor konyunkturasiga ta’sir qiluvchi 
omillarni ajratish maqsadga muvofiq bo‘ladi, har qanday bozor 
konyunkturasini belgilab beruvchi omillarni ikki guruhga bo‘lish mumkin: 
1.
Makroiqtisodiy omillar. 
2.
Mikroiqtisodiy omillar, ya’ni mazkur bozordagi talab, taklif, narx va 
raqobat omillari. 
Hech qanday alohida tovar bozori mamlakat iqtisodiyotidan ajral- gan 
holda rivojlana olmaydi. Shu sababli iqtisodiyot qanday holatda, uning jahon 
bozorida tutgan o‘rni qanday, milliy boyliklar qay darajada qo‘llanilmoqda, 
degan savollarga javob topish lozim bo‘ladi. 
Yuqorida sanab o‘tilganidek, mikroiqtisodiy omillarga ushbu bozordagi 
talab, taklif, narx va raqobat kiradi. 
Bozor konyunkturasi tahlilida talabning barcha jihatlarini o‘rganish- ga 
alohida e’tibor beriladi. Jumladan: talabning geografik taqsimlanishi, 
assortimentning kengligi va chuqurligi bo‘yicha taqsimlanishi, iste’mol 
intensivligi, hajmi va boshqa xususiyatlarni o‘rganish zarur bo‘ladi. Talabni 

---

143 
o‘rganishda diqqat avvalo qondirilgan talab, so‘ng qondiril- magan talabga 
jalb qilinadi. Tovar aylanish tarkibini tovar guruhlari va alohida turlari 
bo‘yicha tahlil qilish orqali qondirilgan talab o‘rganiladi, qondirilmagan talab 
esa sotuvchilar va xaridorlarning fikrini o‘rganish usullari yordamida 
aniqlanadi. 
Konyunkturaga ta’sir qiluvchi ikkinchi omil - bu tovar taklifidir. 
Taklifni o‘rganishda avvalo tovar manbalariga, sotishga taklif etiladigan 
tovar hajmi va tarkibiga, tovar zaxiralariga e’tibor beriladi. Tovar 
manbalarini tahlil qilish savdo tizimiga mahsulot yetkazib beruvchi 
korxonalar ro‘yxatini tuzish va ularning imkoniyatlarini o‘rganishdan iborat 
bo‘ladi. 
Ishlab chiqaruvchilar tovarlarning assortimenti, yetkazib berish 
muddatlari va taklifning tarkibini aniqlashga yordam beradi. Shundan so‘ng 
bozor ishtirokchilaridagi tovar zaxiralari tahlil qilinadi. Zaxiraning hajmi va 
tarkibi, qachon vujudga kelganligi, zaxiraning almashib borish dinamikasi va 
boshqa ko‘rsatkichlar taklifning talabga nisbatini aniqlashga xizmat qiladi. 
Savdo 
tashkilotlarida 
yuritiladigan 
hisob 
tizimining 
ma’lumotlari, 
inventarizatsiya natijalari va maxsus izlanishlar tovar zaxiralirini kompleks 
o‘rganishga asos bo‘ladi. 
Mikroiqtisodiy omillardan yana biri shu bozordagi raqobatdir. Tovar 
bozorlaridagi raqobatni tahlil qilishda avvalo, korxonalar raqobati so‘ng 
tovarlar va ehtiyojlar raqobati o‘rganiladi. Korxonalar raqobati- ning tahlili 
sotuvchilar soni, ixtisoslashuvi, mahsulot assortimenti, ishlabchiqarish hajmi, 
yo‘naltirilgan maqsadli segmenti va boshqalarni o‘z ichiga oladi. 
Bozorning kelajakdagi holatini ishlab chiqarishning texnika ahvoli, unga 
sarflangan qo‘shimcha resurslar va ularning qaytim miqdori muddatlari, tovar 
zaxiralari 
dinamikasi, 
eksport-import, 
shuningdek, 
narx-navodagi 
o‘zgarishlar tendensiyasiga qarab aniqlash mumkin. Bunda tovarlar taklifi, 
investitsiya miqdori va tarkibiga, mehnat predmetiga bo‘lgan talab, korxona, 
tashkilotlar pul sarfining yo‘nalishi, aholi xarid qobiliyati, uni tovarlar bilan 
ta’minlanish darajasi o‘rganiladi. Bozor konyunkturasi ehtimollari ayrim 
tovarlarga milliy, regional va jahon bozorlariga nisbatan aniqlanadi. Bozor 
konyunkturasi oldindan ko‘ra bilish, iqtisodiy tanglikka yo‘liqmaslik, bozor 
muvozanatini ta’minlab borish sharti hisoblanadi. Ma’lum davrda tovarlar va 
xizmatlar sotilishdagi imkoniyatlarni ifodalovchi iqtisodiy shart-sharoitlar 
majmuyi bozor konyunkturasini bildiradi. U aniq iqtisodiy ko‘rsatkichlar – 
talab va taklif muvozanati, baholar darajasi, bozor hajmi va boshqalar bilan 
ifodalanadi. Bozor konyunkturasi mamlakat iqtisodiy holatiga to‘g‘ridan 
to‘g‘ri bog‘liq. Dunyo bozorida iste’mol mollari konyunkturasi har 9 oyda 
o‘zgarib turadi. 
Narxlarning bozor konyunkturasidagi o‘rni va ularning shakllanish 
xususiyatlarini hisobga olgan holda narx tahliliga katta e’tibor beriladi. 
Narxlarni o‘rganishda quyidagilar tahlil obyekti sifatida olinadi: narxlarning 

---

144 
barqarorligi, tovar assortimenti doirasida narxlarning o‘zgarish darajasi, 
sotuvchi tomonidan narxlar bo‘yicha o‘zgaruvchan tizimlarni qo‘llash, 
mavsumiy 
narxlarning 
qo‘llanishi 
va 
boshqalar. 
Narx 
bozor 
konyunkturasiga ta’sir qiluvchi eng murakkab omil hisoblanadi. Uning o‘ziga 
ham bir qancha omillar ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli narx tahlilida nafaqat 
hujjatlarni tekshirish usuli, balki maxsus usullar ham keng qo‘llaniladi.