Mustaqil ishi. Mavzu: Topshirdi: / / jumaniyozova muazzam. Qabul qildi: / /. Baholash: Urganch 2022 reja

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI

URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI

TABIIY FANLAR FAKULTETI
BIOLOGIYA (TURLAR BO`YICHA) TA`LIM YO`NALISHI
198-GURUH TALABASI
JUMANIYOZOVA MUAZZAMNING
DORIVOR O’SIMLIKLAR INTRODUKSIYASI FANIDAN TAYYORLAGAN

MUSTAQIL ISHI.
Mavzu:__________________________________________________________________________________________________________
Topshirdi: /________/ JUMANIYOZOVA MUAZZAM.
Qabul qildi: /________/ _________________________.
Baholash: _________
Urganch 2022

REJA:

1.Botanika bog’i haqida umumiy ma’lumot.

2.Botanika bog’idagi introduksiya qilingan o’simlilar.
3.Botanika bog’ining vazifalari.

Akademik F.N. Rusanov nomidagi Toshkent botanika bog‘i MDH hududidagi eng katta va eng qadimiy tabiiy bog‘lardan biridir. Hozirgi kunda botanika bog‘i O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi O‘simlik va hayvonot dunyosi genofondi instituti (avvalgi O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining botanika instituti)ga tegishli.

Umuman olganda, O‘zbekistondagi birinchi botanika bog‘i 1920-yilda O‘rta Osiyo davlat universiteti talabalari va olimlari tomonidan yaratilgan edi. Bog‘ qadimgi Anhor kanali yoqasida, Turkiston general-gubernatori qarorgohidagi parkda joylashgan bo‘lib, foydali yovvoyi o‘simliklarni o‘rganish uchun yaratilgan edi.
Bugungi kunda 67 gektarlik zamonaviy bog‘ maydoni poytaxtning shimoliy qismidagi turar joy hududida joylashgan. Bu yerda yana Toshkent hayvonot bog‘i ham bor.
Botanika bog‘i yilning istalgan vaqtida juda go‘zaldir. Bog‘ning betakror iqlimi tufayli bu yerda dunyoning besh tarafi – Markaziy Osiyo, Sharqiy Osiyo, Uzoq Sharq, Yevropa va Shimoliy Amerikaning o‘simliklar dunyosidan bahramand bo‘lish mumkin.
Bog‘ kolleksiyasida 6000 dan ortiq o‘simliklar turlari mavjud bo'lib, bular: 170 ta ignabargli daraxtlar, 800 ga yaqin tropik va subtropik o‘simliklar, 2000 dan ortiq ko‘p yillik o‘simliklar turlaridir.
Botanika bog‘i hududida sun’iy suv havzalari joylashgan bo‘lib, Oqqo‘rg‘on kanalidan chiqadigan suv bog‘ning qulay joylashishi evaziga ko‘chatlarga o‘zi oqib kelmoqda. Bu holat madaniy o‘simliklarning saqlanishi va ko‘payishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Toshkent botanika bog‘ining ilmiy xodimlari tomonidan bir necha o‘n yillar davomida o‘simliklarni O‘zbekistonga ko‘chirib olib kelish, shuningdek, mahalliy turlarni ko‘chirib o‘tkazish bo‘yicha katta ilmiy tadqiqotlar olib borildi.
Hozir esa bu yerda uy sharoitida ishlatilishi mumkin bo‘lgan yangi turlar kashf qilinmoqda va o‘simlik dunyosi vakillarining yangi turlari ishlab chiqilmoqda. Iqtisodiy jihatdan foydali bo‘lgan yangi o‘simliklarga katta e’tibor berilmoqda, yangi noyob va qiyin o‘sadigan turlar, dorivor hamda gulli va manzarali o‘simliklar o‘rganilmoqda.
Manzarali va mevali daraxtlar, turli xil rezavor butalar, dorivor o‘simliklar mamlakatimiz botaniklari uchun tadqiqot masalasi bo‘lsa, oddiy mehmonlar uchun go‘zallik mavzusidir.
Bu yerda ko‘kalamzorlashtirish uchun yirik bargli jo‘ka daraxti, Lenkoran akatsiyalari, lola daraxti, xitoy teraklari, noyob emanlar ko‘chatlari; ko‘p yillik piyozli o‘simliklar – lola, sunbul, za’far hamda ildizli o‘simliklar – gulsapsar, piongul, gibridli gibiskusning 90 dan ortiq turlari yetishtiriladi.
Toshkentning Botanika bog‘ida poytaxtimizga uchib keladigan 30 dan ortiq turdagi ekzotik qushlarni uchratishingiz mumkin.
Bog‘ning hududida siz turli xil o‘quv ekskursiyalarida ishtirok etishingiz, fotosessiyalar, videotasvirlarni amalga oshirishingiz, velosiped va rolikli konkida sayr qilishingiz (bu yerda ijara xizmati taqdim etiladi), tabiat qo‘ynida dam olishingiz hamda o‘zingiz uchun o‘simliklarning kamyob va manzaralai turlarini xarid qilishingiz mumkin.

Botanika bog’i - bu a o'simliklarni o'rganish va asrab-avaylashdan iborat bo'lgan davlat, xususiy yoki assotsiativ organ tomonidan vakolat berilgan muassasa, odatda mahalliy va / yoki shunga o'xshash iqlimi bo'lgan hududlarda yashovchilar. Uning asosiy xarakteristikasi - bu uni shakllantirgan turlarni o'rganish va tarqatish uchun xizmat qiladigan ilmiy to'plamlarni o'z ichiga oladi, shuningdek, ularni qanday saqlash kerakligini bilish uchun ularni o'rganish.
Biroq, birinchi "rasmiy" 1545 yilda Paduada (Italiya) qurilgan mansabdor shaxs edi. U "Padua o'simliklar bog'i" deb nomlangan va xushxabar shuki, u hozirgi kungacha saqlanib kelmoqda. Uni Montpele universiteti boshqaradi va uning maqsadi dorivor o'simliklarni o'rganish va bilishdir.
Keyinchalik ular Valensiya (1567), Leyden (Niderlandiya, 1590 yilda), Heidelberg (Germaniya, 1597 yilda), Kopengagen (Daniya, 1600 yilda), Uppsala (Shvetsiya, 1655 yilda), Gannover (Germaniya, 1666 yilda), Madrid (Ispaniya, 1755 yilda), Sanlukar de Barrameda (Ispaniya, 1806 yilda).
Ulardan ba'zilari umumiy bo'lsa-da, faqat ba'zi o'simliklarni etishtirishga bag'ishlangan boshqalari bor:

• 
  Dendrazor: daraxt kollektsiyalariga bag'ishlangan.
  
• 
  Alpin: Alp tog'lari va baland tog 'kollektsiyalariga bag'ishlangan.
  
• 
  bambusetum: bambuk kollektsiyalariga bag'ishlangan.
  
• 
  Frutitsetum: butalar va kichik daraxtlar to'plamlariga bag'ishlangan.
  
• 
  Kaktarium: cho'llarda o'sadigan kaktuslar va o'simliklar to'plamlariga bag'ishlangan.
  
• 
  Palmetum: palma daraxtlari to'plamlariga bag'ishlangan.
  
• 
  Orxidarium: orkide to'plamlariga bag'ishlangan.
  

Bundan tashqari:

• 
  Konservativ bog ': u allaqachon mavjud turlarni saqlab qolishga bag'ishlangan.
  
• 
  Etnobotanika bog'i: u inson borligi bilan bevosita bog'liq bo'lgan o'sadigan o'simliklarga bag'ishlangan.
  
• 
  Ekologik bog ': bu o'simlik turlarini va ular o'rtasidagi munosabatlar va ular o'sadigan muhit o'rtasidagi munosabatlarni o'rganadi.
  

Afsuski, ko'plab o'simlik turlari yo'qolib ketish xavfi ostida yoki tahdid ostida. Yoki yashash joyini yo'qotish, o'rmonlarni yo'q qilish yoki ularni keyinchalik sotish uchun namunalarni olish - noqonuniy, aytgancha, - haqiqat shundaki, agar u bo'lmaganida, boshqa narsalar qatorida, botanika bog'lari va tabiatni asrab-avaylash uchun qo'lidan kelgan barcha ishni qilganlar tomonidan, hozirgi kungacha juda kam o'simlik saqlanib qolgan bo'lar edi biz buni ko'rishimiz mumkin.
Ushbu turdagi bog'larda olib boriladigan ilmiy ishlar botanika fanini o'rganish va ularning kelib chiqish joylaridan tashqarida kiritilgan turlarni moslashtirishni o'z ichiga oladi. Xuddi shu tarzda, ular to'plagan barcha bu ma'lumotlar keyinchalik qishloq xo'jaligi, sanoat va hatto tibbiy tadqiqotlar uchun foydalaniladi.
Ha, biz botanika bog'iga boradigan bo'lsak, o'simliklardan ko'p narsalarni o'rganishimiz mumkin, chunki ular ko'pincha ularning ilmiy nomi, umumiy nomi va kelib chiqishi odatda yog'ochdan yasalgan yorliqda ko'rsatilgan. Va bu amalga oshiriladigan ta'lim loyihalari haqida gapirmaslik kerak: o'simliklarning taqdimotlari, xususiy bog'bonlar tomonidan berilgan o'sib boradigan maslahatlar… Ba'zilarida o'z do'konlari bor, u erda gullar, o'tlar va boshqa o'simliklarni sotishadi.
Biz yashayotgan dunyoda tabiatga g'amxo'rlik qilish va uni hurmat qilish kerakligini anglash juda muhimdir. Shu sababli, botanika bog'lari aholini bu haqda tarbiyalashga qaratilgan.
Yashil turizm yoki ekoturizm kuchayib bormoqda va botanika bog'i asosiy diqqatga sazovor joy biologik xilma-xillikka to'la joylarni ziyorat qilishni istaganlar.
Oʼzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Botanika instituti huzuridagi akad. F.N. Rusanov nomidagi Toshkent Botanika bogʼi tomonidan oʼsimliklarni introduksiya qilish, iqlimga moslash, biologik xilma-xillikni saqlash va jamoatchilikni tabiatni muhofaza qilish faoliyatiga keng jalb qilish boʼyicha 20 dan ortiq, shu jumladan, Germaniya, Аvstriya, Fransiya, АQSh Rossiya, Polsha Islandiya, Nedirlandiya, Shveytsariya, Ispaniya va boshqa davlatlarning botanika bogʼlari bilan hamkorlikni rivojlantirish yuzasidan muayyan ishlar amalga oshirilmoqda.
Toshkent Botanika bogʼi 2012-yildan Xalqaro Fanlar akademiyasi assotsiatsiyasi qoshidagi MDH Botinika bogʼlari Kengashi aʼzosi hisoblanadi. Toshkent botanika bogʼining 2020-yil faoliyati yakuni boʼyicha maʼlumot chop etiladigan Kengash Byulletenga kiritish uchun yoʼllangan.
Toshkent Botanika bogʼi 118 ta davlatlardagi 800 ta botanika bogʼlari bilan ish olib boruvchi hamda oʼsimliklarni saqlab qolish boʼyicha oʼzaro hamkorligi dunyodagi eng katta tarmoqni tashkil etuvchi Xalqari Botanika bogʼlarini himoya qilish (BGCI, London) tashkilotiga aʼzolikka qabul qilish boʼyicha maʼlumotlar taqdim etilgan edi.
2021-yilning may oyida Toshkent Botanika bogʼi Xalqaro Botanika bogʼlarini himoya qilish (Botanic Gardens Conservation International) tashkilotiga aʼzolikka qabul qilindi. Bu jahon botanika bogʼlari bilan ilmiy-tadqiqot sohasidagi hamkorlik, oʼzaro tajriba almashinuv va salohiyatli ilmiy kadrlar yetishtirish doirasida qoʼyilgan dastlabki katta qadam sifatida baholanadi.
Botanic Gardens Conservation International tashkiloti 1987-yilda jahon miqiyosida oʼsimliklarni himoya qilish maqsadida tashkil yetilgan boʼlib, ayni paytda jahonning 100 dan ortiq mamlakatlari botanika bogʼlarini oʼzida jamlagan. Mazkur tashkilot noyob va yoʼqolib borayotgan oʼsimlik turlarini saqlash, introduktsiya qilish, koʼpaytirish, biohilma-xillikni saqlashga jamoatchilik yeʼtiborini jalb qilish va botanika bogʼlarida ilmiy salohiyatni yanada oshirish boʼyicha faoliyat yuritadi.
Maʼlumot oʼrnida, OʼzR FА Botanika instituti huzuridagi akademik F.N. Rusanov nomidagi Toshkent Botanika bogʼi davlat ilmiy muassasasi sifatida 1950-yilda asos solingan boʼlib, undagi 3 ta ilmiy laboratoriyada 9 ta ilmiy darajaga yega ilmiy xodimlar faoliyat yuritmoqda. Oʼtgan bir yil mobaynida 2 ta ilmiy loyihalar doirasida ilmiy xodimlar tomonidan 2 ta monografiya va 17 ta xalqaro jurnallarda maqolalar chop yetilgan. Shuningdek, bogʼda 2450 dan ortiq oʼsimlik turlari mavjud boʼlib, ulardan 100 dan ortiq turi Oʼzbekiston Respublikasi Qizil kitobiga kiritilgan noyob va yoʼqolib borayotgan hamda yendemik turlardir.
Kelgusida xalqaro hamkorlik natijasida Oʼzbek-Xitoy piyozlar bogʼining (Global Allium Garden in Tashkent center) mantiqiy davomi sifatida yovvoyi lolalar va shirachlar bogʼini tashkil yetish rejalashtirilgan.
ArbNet – Xalqaro Arboretum akkreditatsiyasi va aloqalari dasturi.. ArbNet dasturi Morton Arboretum orqali sheriklar - Amerika jamoat bogʼlari assotsiatsiyasi va Botanika bogʼlarini saqlash xalqaro tashkiloti bilan qoʼllab-quvvatlanadi va muvofiqlashtiriladi.
Bu dendrariy, botanika bogʼlarining halqaro hamjamiyati. Uning dastur va grantlari orqali Botanika bogʼlari faoliyatini samaradorligini oshirish, oʼsimliklar muhofazasi, tajriba almashish imkoniyatini beradi.
Yoʼnalishlari:
-Botanika bogʼlarini uzoq muddatli strategiyalarini ishlab chiqarish;
-Park va dendrariylarni boshqarish halqaro standartlari;
-Dasturlash va daraxtshunoslik;
-Turlar almashinuvi va ularni muhofaza qilish.
IUCN Red List – Tabiatni muhofaza qilish xalqaro uyushmasining qizil roʼyxati
Kamyob va yoʼqolib borayotgan oʼsimliklarni xalqaro roʼyxatga kiritish, ularni saqlab qolish chora-tadbirlarini ishlab chiqish, muhofaza qilish va koʼpaytirish uchun turli loyihalarni amalga oshiradi.
IUCN – halqaro qizil kitobga oʼzbekiston florasiga mansub turlarni kiritib borish, noyob va endem turlarni IUCN talablari darajasida baholab borish maqsadida hamkorlik ishlari olib borilmoqda. IUCN mutaxassisi Devid Аllen bilan kategoriyalar va elektron platformani kerakli maʼlumotlar bilan toʼldirish boʼyicha onlayn konsultatsiyalar olib borilmoqda.



FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:

1. 
   Xolmatov H.X., “Dorivor o’simliklar”.
   
2. 
   Ergashev A., Ahmedov U., “Dorivor o’simliklar yetishtirish”.
   
3. 
   https://www.academy.uz
   
4. 
   http://tashkentgarden.uz
   
5. 
   https://uz.wikipedia.org