Mustaqil ishi mavzu: Guruh

Legirlangan po’latlarning klassifikasivalanishi. Legirlangan po'latlar xavoda sovitilgan (normallangan) holatdagi strukturasiga ko’ra, yumshatilgan holatdagi strukturasiga ko’ra, kimyoviy tarkibiga (legirlovchi elementlar soniga ko’ra), hamda vazifasiga ko’ra klassifikasiyalanadi. Legirlangan po'latlarning xavoda sovitilgan holatdagi strukturasiga ko'ra klassifikasiyasi. Legirlangan po’latlar tinch xavoda sovitilgandan keyin ularda hosil bo’ladigan strukturasiga ko'ra uchta asosiy sinfga: perlit, martensit va austenit sinflariga bo’linadi. Perlit sinfldagi po’latlarda legirlovchi elementlar miqdori nisbatan kam, martensit sinfidagi po'latlarda ancha ko’p, austenit sinfidagi po'latlarda esa undan ham ko’p bo’ladi. Legirlangan po'latlarning yumshatilgan holatdagi strukturasiga ko'ra klassifikasiyasi. Legirlangan po'latlar yumshatilgan holatdagi strukturasiga ko’ra, xuddi uglerodli po’latlar kabi, evtektoidgacha bo’lgan, evtektoid va evtektoiddan keyingi po’lat sinflariga bo linadi. Legirlangan po'latlarning kimyoviy tarkibiga (legirlovchi elementlar soniga) ko'ra klassifikasiyasi. Po'latlarda qaysi legirlovchi element yoki elementlar borligiga qarab, ular xromli, molibdenli, kremniyli, xrom-nikelli va hakozo po'latlarga bo'linadi. Demak, legirlangan po'latlar o ’z tarkibidagi legirlovchi elementlar nomiga qarab sinflanadi. Legirlovchi elementlaming miqdoriga qarab esa po'latlar kam legirlangan, o ’rtacha legirlangan va ko’p legirlangan po'latlar deb ataladi. Kam legirlangan po'latlarda legirlovchi barcha elementlaming unuuniy miqdori 2,5% dan ortmaydi, o ’rtacha legirlangan po'latlarda bu miqdor 2,5 dan 10% gacha, ko’p legirlangan po'latlarda esa 10% dan ortiq bo’ladi. Legirlangan po'latlarning vazifasiga ko’ra klassifikasiyasi. Legirlangan po'latlar qanday maqsadlarda ishlatilishiga qarab, quyidagi sinflarga bo'linadi: konstruksion po'latlar (mashinasozlik po'latlari), asbobsozlik po'latlari va alohida xossali po'latlar.
Konstruksion po'latlar mashina detallari tayyorlash uchun, asbobsozlik po'latlari, kesuvchi asboblar, ulchov asboblari, shtamp asboblari va boshqa asboblar tayyorlash uchun, alohida xossali po'latlar esa xilma -xil maqsadlarda ishlatiladi. Po'latdagi legirlovchi elementlaming soni va miqdorlari qancha ko'p bo’lsa, toblash chuqurligi shuncha katta bo’ladi. zagotovkaning o’lcham va massasi katta bo'lsa, uni tayyorlash uchun o’rta yoki yuqori legirlangan po'lat qo’llaniladi. Po'latning tarkibida nikeldan boshqa elementlar qancha ko’p bo’lsa, murtligi shuncha oshadi. Bunday po'latlaning mexanik xossalari toblangandan keyin beriladigan bushatish temperaturasiga bog'liqdir. Payvand buyumlar tayyorlashda ishlatiladigan uglerodli konstruksion po‘lat kam uglerodli, o‘rtacha uglerodli va ko‘p uglerodli po‘latlarga bo‘linadi. Kam uglerodli po‘latlar jumlasiga yoy yordamida va gaz alangasida payvandlaganda toblanmaydigan, tarkibidagi uglerod miqdori 0,22% dan ortmaydigan po‘latlar kiradi; o‘rtacha uglerodli po‘latlarda uglerod miqdori 0,2 - 0,45% ga va ko‘p uglerodli po‘latlarda 0,45 - 0,7% ga teng. Oddiy sifatli po'latlar 3 guruhga bo'linadi: A,В hamda V guruhga. Bunday bo'linishga asos qilib, garantiya xususiyatlari olingan. Guruh A po'latni mexanik xossalarini garantiyasi ta'minlangan. Bunday po'latlar, qanday holda ishlab chiqilgan bo'lsa, shundayligicha ishlatilishi kerak, ya’ni bosim ostida ishlatilishi, payvandlash hamda toblash mumkin emas. В guruh po'latlari kimyoviy xossalari garantiyalangan. V guruh po'latlari ham ximiyaviy ham mexanik xossalari garantiyalangan.
Mikrostrukturasiga ko‘ra issiqqa chidamli po’latlar perlit klassli (12MX, 12Х1М1Ф, 20Х1М1Ф1ТР va boshqalar) va martensit klassli (15X5, 15X5M va boshqalar) po’latlarga bo’linadi. Barcha issiqqa chidamli po’latlar iste’molchiga termik ishlangandan so‘ng (toblash plyus yuqori darajada bo‘shatish, yumshatish) yetkazib beriladi, bu po‘latlardan tayyorlangan buyumlarning ish harorati (bug* о4a qizdiriladigan quvurlar, gaz turbinalarining detallari, nefit zavodlari pechlarining quvurlari va boshqalar) 600°C dan oshmaydi. Agar ba’zi buyumlar 600°C dan yuqori haroratda ishlatilsa, u holda ular ko‘p legirlangan olovbardosh va issiqbardosh po’latlardan tayyorlanadi. Istalgan markadagi issiqqa chidamli po‘latni payvandlash texnologiyasida payvandlanayotgan buyumni oldindan yoki mahalliy joyini payvandlayotgan paytda yoxud hamma yog’ini qizdirish, chok metalli va asosiy metall strukturalarining mumkin qadar bir jinsli bo’lishini ta’minlash va payvand buyumning termik ishlanishi nazarda tutiladi. Payvandlanayotgan buyumni qizdirish metallda payvandlash darzlari hosil bo‘Imasligi uchun zarurdir. Chok metalli va asosiy metallning kimyoviy jihatdan bir jinsliligi payvand buyumlami ishlatayotgan vaqtda yuqori haroratlarda diffuzion hodisalar sodir bo'lmasligi uchun kerak, chunki diffuziya jarayonida kimyoviy elementlarning ko‘chib yurishi buyumlami ishlatish muddatining qisqarishiga olib keladi. Termik ishlov berish bilan butun payvand birikmada metall mikrostrukturasini yaxshilashga erishiladi. Lekin buyumning ishlash muddatini oshirish uchun termik ishlash rejimini to‘g‘ri tanlash va amalga oshirish kerak. Issiqqa chidamli po‘latlardan yasalgan payvand buyumlarni termik ishlashning eng yaxshi rejimi toblash va yuqori darajada bo‘shatishdir. Amalda faqat yuqori darajada bo‘shatish yoki taxminan 780°C haroratgacha qizdirib yumshatishdan foydalaniladi. Payvandlanayotgan buyumni zaur darajada qizdirib olish, shuningdek, payvand birikmalami termik ishlash odatda, sanoat chastotasidagi yoki yuqori chastotali induksion tok yordamida amalga oshiriladi. Bo'shatishda maksimal qizdirish haroratida tutib turish vaqti devor qalinligining 4 - 5 min/mm hisobidan olinadi; payvand buyum oldindan qizdirish haroratigacha (200 - 450°C) asta-sekin sovitilishi kerak. Montaj sharoitlarida qizdirish va keyinchalik termik ishlash mumkin boim aganda issiqqa chidamli po‘latlami payvandlash uchun АН-ЖР-2 markali (E.O.Paton nomidagi institut konstruksiyasidagi elektrodlar) elektrodlar qoMlaniladi. Bunda chok metallidagi nikel miqdori kamida 31% bo‘ladi va chok metalli austenitli strukturaga ega bo’ladi. Quvurlaming uchma-uch choklari gaz alangasida oldindan butun chokni qizdirib payvandlanadi. Chokni quvur perimetri bo‘ylab chok hosil qilganda foydalaniladigan gorelkaning o ‘zi bilan qizdirish mumkin. Issiqqa chidamli po’latlarni payvandlash texnikasi kam uglerodli po’latlarni payvandlash texnikasiga o‘xshash. Uchma-uch payvandlashda chokka termik ishlov berish shart; uni payvandlash gorelkasi bilan, yaxshisi quvurning diametri, devorining qalinligi va boshqa sharoitlarga ko‘ra ancha kuchli gorelka bilan qizdirish mumkin.

Texnologik payvandlanuvchanlik - metallning tavsifi bo‘lib, u payvandlash ta’siriga metallning reaksiyasini va bunda belgilangan foydalanish (ishlatish) xossalariga ega bo‘lgan payvand birikma hosil qilish qobiliyatini belgilaydi. Metallning payvandlanuvchanligi uning kimyoviy va fizik xossalariga, kristall panjaraga, legirlanish darajasiga, aralashmalar borligiga va boshqa omillarga bog‘liq. Metallar va ular qotishmalarining asosiy ko‘rsatkichlarini aytib o‘tamiz: - metallning payvandlash qizdirishida oksidlanuvchanligi, u metallning kimyoviy faolligiga bog‘liq; - payvandlashdagi issiqlik ta’siriga sezgirligi, u metallning donlar o‘sishiga, chokda va termik ta’sir zonasida va faza o‘zgarishlariga, mustahkamlik va plastik xossalaming o‘zgarishiga moyilligini tavsiflaydi; - qizish darzlari hosil bo‘lishiga qarshilik ko‘rsata olishi; - payvandlashda sovish darzlari hosil bo‘lishiga qarshilik ko‘rsata olishi; - g‘ovaklar hosil bo‘lishiga qarshilik ko‘rsata olishi; - payvand birikma xossalarining belgilangan foydalanish talablariga mos kelishi. Payvandlanuvchanlikning aytib o‘tilgan asosiy ko‘rsatkichlaridan tashqari yana shunday ko‘rsatkichlar borki, ularga payvand birikmalarning sifati, xususiy kuchlanishlaming kattaligi, deformatsiyalar kattaligi va payvandlanadigan materiallar hamda buyumlaming tob lashlashlari kiradi. Konstruktsiyalarda payvandlash keltirib chiqargan deformatsiyalami umumiy va mahalliy deformatsiyalarga bo‘linadi. Umumiy deformatsiyalar payvand birikma uchun xos bo‘lib, mahalliy deformatsiyalar bitta yoki bir nechta detallar chegarasida, yoki konstruksiya detallaridan birining bir qismida hosil boiadi.

Issiqqa chidamli po'latlardan 600° С haroratdan oshmaydigan ish zonalarida ishlaydigan buyumlar tayyorlanadi. Yanada yuqori haroratda ishlash uchun buyumlarni issiqbardosh va olovbardosh po'latlardan tayyorlanadi. Issiqqa chidamli poiatlarga I2MX; 13 20МХЛ; 34ХМ; 20ХЗМВФ: 20ХМФ; 20ХМФЛ: 12X1М1Ф; 15ХМФКР; 12Х2МФБ; Х5М; 15Х5МФАуа boshqalar kiradi. Maxsus xususiyatga ega yuqori legirlangan poiatlar ishlab chiqarishda katta ahainiyatga egadir: agressiv muhitda ishlaganda korroziyaga qarshiligi yuqori, yuqori harorat sharoitlarida issiqlik bardoshligi bilan va boshqalar bilan ajralib turadi. Korroziyabardosh polatlarga 0X18H10T, 0X18H10T. X18H10T, X18H9, X18H9T, 0X18H12T, 0Х18Н12Б, 1X21H5T, 1Х16Н13Б, X18H12T va boshqa p o iatlar kiradi. Olovbardosh polaitlarga X25T. X28, X23H18, X23H13. X20H14C2, X25H20C2 va boshqa poiatlar kiradi. Issiqbardosh polatlarga 1Х16Н14В2БР, 1Х16Н16В2МБР, 1X14H14B2M, 1Х16Н13М2Б, 1X14H14B2M, X18H12T, X23H13, X23H18, XH35BT va boshqalar kiradi. Kam legirlangan konstruksion po'latlar qanday rejimlarda payvandlansa, issiqqa chidamli poMatlar ham qoplamali elektrodlar bilan shunday rejimlarda payvandlanadi. Bunda chok tubini to‘la payvandlash 16 zarur, buning uchun birinchi qatlam 2 - 3 mm diametrli elektrodlar bilan payvandlanadi. Elektrodlarning aksariyat qismi teskari qutbiylikdagi o'zgarmas tokda payvandlashni talab qiladi. Issiqqa chidamli poMatlarni payvandlash texnikasi kam uglerodli po'latlnmi рлуvnndlash texnikasiga o'xshash. Ko‘p qatlamlab payvandlinli kinkiiil mulidn (chokning har bir qatlamini sovitmasdan) bajariladi. chidamli poMatlarni gaz alangasida payvandlash ba’zan «|« >| 11 и inn) i elektrodlar bilan yoy yordamida payvandlashga qaraganda Isliga layoqatllligi yuqori boMgan payvand buyumlar olishga imkon bcradi. Issiqqa chidamli poMatlar gaz alangasida payvandlanganda alanga quvvati metallaming 1mm qalinligiga 100 dm3 atsetilen/soatni tashkil qiladi; payvandlash faqat normal (tiklovchi) alanga yordamida bajariladi. Qo‘shilma metall sifatida payvandlanayotgan poMat markasiga qarab Св-08ХМФА, Св-ЮХМФТ, Св-10Х5М, Св-18ХМА va boshqa markali payvandlash simlari ishlatiladi. Legirlovchi aralashmalar kuyib ketishining va mikrodarzlar hosil boMishining oldini olish maqsadida, avval detal qirralari suyuqlangan metallning yupqa qatlami bilan “oqartiriladi” va tayyorlash formasi tezda suyuq metallga toMg‘aziladi. Payvandlashda qo‘shimcha metall har vaqt payvandlash vannasida boMishi kerak; legirlovchi elementlar kuyib ketmasligi uchun tomchilatib payvandlash usulidan (priyomidan) foydalanilmaydi. Quvurlaming uchma-uch choklari gaz alangasida oldindan butun chokni qizdirib payvandlanadi. Chokni quvur perimetri bo‘ylab chok hosil qilganda foydalaniladigan gorelkaning o ‘zi bilan qizdirish mumkin. Issiqqa chidamli poMatlarni payvandlash texnikasi kam uglerodli poMatlarni payvandlash texnikasiga o‘xshash. Uchma-uch payvandlashda chokka termik ishlov berish shart; uni payvandlash gorelkasi bilan, yaxshisi quvurning diametri, devoming qalinligi va boshqa sharoitlarga ko‘ra ancha kuchli gorelka bilan qizdirish mumkin.

Xulosa o’rnida shuni aytishim kerakki keyingi yillarda payvandlash va eritib qoplash ishlarida loydalanilayotgan donali eruvchi elektrodlar markalarining soni bir necha yuzdan oshib ketdi. Texnik jihatdan ilg‘or hisoblangan boshqa mamlakatlarning har birida ham taxminan shuncha miqdordagi elektrod rusumlaridan foydalanilmoqda. Ana shu miqdordagi elektrodlar inarkalaridan chamasi o ‘ntasi, ishlab chiqarish hajmiga ko‘ra, taxminan 90% ni tashkil etuvchi oddiy poMatlardan konstruksiyalar tayyorlash uchun keng ko'lamda ishlatiladigan markalardir. Uncha katta bo Imagan yoki o‘rtacha alohida turkumlar tarzida ishlatiladigan boshqa markalar o‘ziga xos payvandlash va eritib qoplash ishlarida qoMlaniladi. Ular jumlasiga o‘rtacha legirlangan va ayniqsa, yuqori darajada legirlangan po‘latlarni payvandlashga m o‘ljallangan, choklar metallining maxsus з fizik xossalari olinishini ta’minlaydigan elektrodlar, har xil rangli metallar va qotishmalami payvandlash elektrodlari, eritib qoplash elektrodlari va boshqalar kiradi. Payvand konstruksiyalar, ishlab chiqarish rivojlanib borgani sari, elektrodlaming aynan shu guruhi eng jadal ravishda tadqiq qilinayapti, chunki u turli maqsadlarda qo‘llanilmoqda. Vaqt o‘tishi bilan ayrim markalar o‘zining dolzarbligini yo‘qotmoqda, eski markalar o'm ini bosadigan hamda yangi masalalami hal qiladigan yangi markalar ishlab chiqilmoqda va amalga tatbiq qilinmoqda.

Foydalanilgan adabiyotlar
1 Абралов М.А. Абралов М.М. Пайвандлаш иши асослари. -Т ., Талкин. 2004, 270 б. 13.
2 Abralov М.A., Dunyashin N.S., Abralov М.М., Ermatov Z.D. Eritib payvandlash texnologiyasi. Va jihozlari. -Т.: Voris, 2007, 416 b.
3Mirboboyev V.A., “Konstruksion materiallar texnologiyasi” “O ’qituvchi” Toshkent 2004 yil. 16.
4 Nuriddinov X.,J. Qo’chqorov J., Jo'rayev A.A., “Materialshunoslik va konstruksion fanidan 1973.
WWW.library.tdtuof.uz
WWW.kitob.uz