Mustaqil ishi Fan: Pul va banklar

Mustaqil ishi


Fan: Pul va banklar


Mavzu: Naqd pulsiz hisob-kitoblar


Bajardi: Turdiyev Murodullo HBA-80
Reja:

1. 
   Naqd pulsiz pul aylanmasi
   

2. 
   Uni tashkil qilish tamoyillari
   

3. 
   Naqd pulsiz hisob-kitoblarning shakllari
   

Pul aylanmasining asosiy qismini naqd pulsiz aylanma, ya’ni kor-xona, tashkilotlar o‘rtasidagi, ularning davlat byudjeti, kredit tashki-lotlari bilan naqd pulsiz bir hisob raqamidan ikkinchi hisob raqamiga mablag‘ o‘tkazish yo‘li bilan amalga oshiriladigan aylanma tashkil qiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiyotni rivojlantirishning eng muhim
omillaridan biri pul aylanishini to‘g‘ri va aniq tashkil qilishdan iborat, chunki bozor
iqtisodiyoti tovar pul munosabat-larining holati va taraqqiyoti bilan chambarchas
bog‘liqdir. Korxona va tashkilotlar o‘zlarining xo‘jalik faoliyati jarayonida doimo
bir-birlari bilan aloqada bo‘ladilar. Ular o‘rtasida tovar ayirboshlash jarayoni pul va
pulli hisob-kitoblar yordamida amalga oshiriladi. Tovar ayirboshlashning o‘zi esa pul
aylanishining moddiy asosi hisoblanadi, uning asosida boshqa pulli munosabatlar,
jumladan, pensiya fondi, sug‘urta fondi, soliq idoralari, bank muassasalari bilan
bo‘ladigan pulli munosabatlar vujudga keladi.
Pullik munosabatlarda pul shakllaridan foydalanish xususi-yatlari va to‘lov
usullariga ko‘ra pul aylanishi naqd pulli va naqd pulsiz aylanishiga bo‘linadi.
CHakana savdo va aholiga pulli xizmat ko‘rsatish asosan naqd pulda amalga
oshiriladi. Bundan tashqari, naqd pullar aylanishiga kommunal xizmatlar uchun
to‘lovlar, maishiy xizmatlar uchun to‘lovlar, ishchi – xizmatchilarga ish xaqi va
shunga tenglashtirilgan to‘lovlarni to‘lash, sug‘urta tashkilotlarga badallar to‘lash,
uy-joy va boshqa maqsadlar uchun aholi tomonidan olingan kreditni naqd pul
ko‘rinishida qaytarish bilan bog‘liq to‘lovlarning to‘lanishi kiradi.
Iqtisodiyotda bo‘ladigan pul aylanishining 70-80 foizini naqd-siz pul aylanishi
tashkil etadi. Naqdsiz pul aylanishi naqd pulsiz hisob-kitob shakllari asosida olib
boriladi. Naqdsiz pul hisob-kitoblarning keng ishlatilishiga ko‘p tarmoqli bank
tizimining rivojlanishi, davlat tomonidan makroiqtisodiy jarayonlarni o‘rga-nish va
uni tartibga solish nuqtai nazaridan davlatning qiziqishi, mulkchilik shakllarining
ko‘payishi va turli mulkchilik shakllari-ga tegishli bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi
sub’ektlar o‘rtasidagi muno-sabatlarning kengayib borishi asos bo‘ladi.
Naqd pulsiz hisob-kitoblar deganda, korxona va tashkilotlar-ning tovar
ayirboshlash, xizmat ko‘rsatish va tovarsiz operatsiyalari bo‘yicha bir-biriga bo‘lgan
talab va majburiyatlarni naqd pul ishlat-masdan pul mablag‘larini bir hisobvaraqdan
ikkinchi hisobvaraqqa o‘tkazish orqali amalga oshirish tushuniladi.
Iqtisodiyotda naqd pulsiz hisob-kitoblar ma’lum tizim aso-sida olib boriladi.
Naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimi o‘z ichiga hisob-kitoblarni tashkil qilish tamoyillari,
shakllari, usullari hamda naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilish oldiga qo‘yilgan
talablarni oladi.
1930-32-yillarda o‘tkazilgan kredit islohoti davrida kiritil-gan va Sobiq Ittifoq
davrida mavjud bo‘lgan naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimi iqtisodiyotni
boshqarishning ma’muriy buyruq-bozlik usullariga asoslangan edi. Naqd pulsiz
hisob-kitoblar tizi-mi birinchi navbatda ishlab chiqarish va sotish rejalarini bajarish
nuqtai nazaridan mahsulot sotuvchi korxona qiziqishlariga xizmat qilar edi. Naqd
pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilish tamoyil-lari korxonalarning shartnoma
majburiyatlarini bajarish uchun iqtisodiy qiziqishlari va javobgarligini chegaralangan
qat’iy qi-lib belgilangan edi.

Bu tamoyillar quyidagicha belgilangan:
– bank naqd pulsiz-hisob kitoblarni tashkil qiladi va ularning bajarilishi ustidan
nazorat qiladi;
– to‘lov vaqti qat’iy belgilangan, ya’ni barcha to‘lovlar tovarlar jo‘natilgandan
keyin yoki xizmat bajarilgandan so‘ng o‘tkaziladi. Avans to‘lovlari tijorat kreditiga
ruxsat etilmas edi;
– to‘lovchining roziligi to‘lov o‘tkazilishining asosi sifatida tan olingan;
– qaysi sohada qaysi hollarda naqd pulsiz hisob-kitob shakllarini ishlatilishi, ularni
tashkil qilish tamoyillari to‘lovchining to‘lovga va kreditga layoqatlilik qobiliyatini hisobga
olmas edi.
Hozirgi kunda naqd pulsiz hisob-kitoblarning birinchi tamoyi-li mulkchilik
shaklidan qat’iy nazar, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘z mablag‘larini bankdagi
hisobvaraqlarda saqlashlari va barcha operatsiyalarni bank orqali o‘tkazishlari
lozimligini bildiradi. Bozor munosabatlari sharoitida hisob-kitoblarning bank orqali
o‘tkazilishi bozor ishtirokchilarining iqtisodiy mustaqilligi bi-lan qo‘shib olib
borilishi kerak.
Naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilishning ikkinchi tamo-yili shundan
iboratki, mijozlarning hisobvaraqlaridan pul mab-lag‘larini ko‘chirish, ularning
topshirig‘i yoki roziligiga asosan hisobvaraqdagi mablag‘lar miqyosida bajariladi.
O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining ishlab chiqi-lishi va joriy
etilishi munosabati bilan Markaziy bank tomonidan mijozlarning hisobraqamlari
bo‘yicha operatsiyalar o‘tkazish tartibi belgilangan. Hisobvaraqlardan mablag‘larni
o‘tkazish hisobvaraq egasining topshirig‘iga binoan bajariladi. Mijozlarning buyrug‘isiz hisobvaraqlardagi pul mablag‘lari faqat sud qaroriga binoan, qonunda
belgilangan tartibda bank va mijoz o‘rtasidagi shartnomaga asosan ko‘chirilishi
mumkin.
O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksiga asosan mijoz-larning
hisobvaraqlarida barcha talablarni bajarishga pul mablag‘-lari etarli bo‘lgan hollarda
pul ko‘chirish bo‘yicha mijozning top-shirig‘i va boshqa hujjatlarning kelib tushishi
tartibida hujjat-lar to‘lanishi lozim. Mijoz hisobvaraqdagi barcha talablarni to‘-lashga
mablag‘lar etarli bo‘lmagan taqdirda hujjatlarning to‘lani-shi O‘zbekiston
Respublikasi Markaziy bankining “Xo‘jalik sub’-ektlarining bankdagi
hisobvaraqlaridan pul mablag‘larini ko‘chi-rish to‘g‘risida”gi 615- sonli
yo‘riqnomasiga asosan amalga oshiri-ladi.
Agar mijoz bilan bank o‘rtasida kredit shartnomasi tuzilgan bo‘lsa, to‘lovlar bank
krediti hisobidan amalga oshirilishi mumkin.
Naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilishning uchinchi tamo-yili shundan
iboratki, mablag‘lar to‘lovchining hisobvarag‘idan o‘chi-rilgandan so‘ng oluvchining
hisobvarag‘iga o‘tkaziladi. Tijorat bank-larining hisob cheklari bo‘yicha pul o‘tkazish
bundan mustasno.
Hisob-kitoblar bo‘yicha xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar orasidagi o‘zaro e’tirozlar
belgilangan tartibda bank ishtirokisiz ko‘rib chiqilish hisob-kitoblarni tashkil
qilishning to‘rtinchi tamoyili-dir. Banklar o‘z vaqtida to‘lanmagan hujjatlar bo‘yicha
penyalarni hisoblash va undirishga javobgar emas. To‘lovchi yuklab jo‘natilgan
mahsulotlar uchun o‘z vaqtida to‘lanmagan summaga hisoblangan penya-ni to‘lovchi va mahsulot etkazib beruvchi o‘rtasida tuzilgan xo‘jalik shartnomasida ko‘zda
tutilgan tartibda to‘laydi. Agar bank bilan mijoz o‘rtasidagi shartnomada penya
hisoblash va undirish ko‘zda tutilgan bo‘lsa, bu holda bank o‘z vaqtida to‘lanmagan
hujjatlar bo‘yicha penya hisoblash va mahsulot sotuvchi korxona foydasiga undirib
berishi mumkin.
Nakd pulsiz hisob-kitoblarni olib borishning beshinchi tamoyi-li hisob-kitob
shakllarini tanlash bilan bog‘liq. Mulkchilik shakl-larining xilma-xilligi sharoitida
xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar-ning faoliyati tovar-pul munosabatlari rivojlanishi
sharoitida naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilish xo‘jalik organlari tomonidan
hisob-kitobni erkin tanlash tamoyilidan kelib chiqadi va ular shartnomalarda
mustahkamlanadi. Xo‘jalik organlarining shartnomaviy munosabatlariga bank
aralashmaydi. Bu tamoyil hisob-kitob ishtirokchilarinig o‘zaro munosabatlarining
ijobiy natija-lari uchun moddiy javobgarligini oshirishga, hisob-kitob va shartnomaviy munosabatlarini tashkil qilishda iqtisodiy mustaqil-ligini mustaxkamlashga
xizmat qiladi. Nakd pulsiz hisob-kitoblarning oltinchi tamoyili to‘lovning muddatliligidir. Bu tamoyil katta amaliy ahamiyatga egadir. Xo‘ja-lik yurituvchi sub’ektlar to‘lovning qanday muddatga kelib tushishi to‘g‘risidagi axborotga ega bo‘lgan holda xususiy mablag‘larining aylanishini oqilona tashkil etish, qarz mablag‘lariga bo‘lgan zaruratni hisoblab ko‘rishi, shu bilan birga, o‘z balansining likvidli-gini boshqarib borishi mumkin bo‘ladi. Mahsulot sotuvchi va oluvchi tomonlar kelishuviga ko‘ra to‘lovlar muddatli, muddatidan oldin hamda muddati kechiktirilgan bo‘lishi mumkin.
Muddatli to‘lovlar quyidagi hollarda amalga oshiriladi:
– tovarlar jo‘natilmasdan yoki xizmatlar bajarilmasdan oldin, bunday to‘lovlar
avans to‘lovlari yoki oldindan to‘lov ko‘rinishida amalga oshiriladi;
– tovar jo‘natilgandan keyin, ya’ni tovarni bevosita aksept qilish yo‘li bilan;
– yirik summada tuzilgan shartnomalarda ko‘rsatilgan sum-malarni bo‘lib-bo‘lib
to‘lash yo‘li bilan amalga oshiriladi. Muddati uzaytirilgan to‘lovlar belgilangan
muddatda to‘lovni amalga oshi-rolmay qolgan hollarda, to‘lov muddatini muayyan
muddatga cho‘zish, ya’ni yangi to‘lov muddatini belgilashni bildiradi. Muddati uzaytirilgan to‘lovlar tomonlarning moliyaviy ahvoliga zarar etkaz-magan holda
shartnomaviy munosabatlar doirasida bo‘lishi lozim.
Muddati kechiktirilgan to‘lovlar to‘lovchi korxonaning hisob-varag‘ida hujjatda
ko‘rsatilgani summani to‘lash uchun pul mab-lag‘lari bo‘lmagan holatda yuzaga
keladi. Agar korxona bankdan kre-dit olish huquqiga ega bo‘lmasa, hujjat korxona
hisobvarag‘iga pul kelib tushgandan so‘nggina belgilangan tartibda to‘lanadi.
YUqorida biz korxona va tashkilotlar o‘z pul mablag‘larini bankdagi
hisobvaraqlarida saqlashlari lozimligini ta’kidlagan edik. Banklarda mijozlarga bir
qator hisobvaraqlar ochiladi. Bular talab qilinguncha saqlanadigan depozitlar
bo‘yicha hisobvaraqlar, jamg‘armali depozitlar va muddatli depozitlar bo‘yicha
hisobvaraq-dir. Talab qilinguncha saqlanadigan depozitlar bo‘yicha hisobva-raqlar
ilgarigi hisob-kitob varaqlariga tenglashtirilgan bo‘lib, xo‘jaliklarning barcha
operatsiyalari aynan mana shu hisobvaraqlar-dan o‘tkaziladi. Jamg‘armali va
muddatli daromad olish yoki pul mab-lag‘larini asta-sekin ko‘paytirib, yig‘ib borish
maqsadida ochiladi.
Talab qilinguncha saqlanadigan depozitlar bo‘yicha hisobvaraq ochish uchun
bankka quyidagi hujjatlar taqdim etiladi:
– hisobvaraq ochish uchun ariza;
– davlat ro‘yxatidan o‘tganligi to‘g‘risida hujjat;
– soliq idoralaridan ro‘yxatdan o‘tganligi va korxonaga iden-tifikatsiya kodi
berilganligi to‘g‘risida ma’lumotnoma;
– imzo qo‘yish huquqiga ega bo‘lgan mansabdor shaxslarning imzo-lari va
korxona muhri tushirilgan ikki nusxadagi ariza.
YUqorida sanab o‘tilgan barcha hujjatlar ma’lum maqsadlarda tu-zilib, hammasi
birgalikda bank yuristi yoki bosh buxgalteriga top-shiriladi. Bu hujjatlar tegishli
ekspertiza va tekshiruvdan o‘tka-zilgandan so‘ng, bank boshqaruvchisi tomonidan
korxonaga hisobva-raq ochish uchun ruxsat beriladi. Korxona tomonidan taqdim
etilgan hujjatlar asosida mijoz to‘g‘risidagi barcha zaruriy ma’lumotlar – rekvizitlar
Markaziy bank qoshida ochilgan Bank Depozitorlari-ning Milliy Axborot bazasiga
«O‘zbekiston Respublikasi Bank Depozitorlarining Milliy Axborot bazasi
to‘g‘risida»gi Nizomga asosan taqdim etiladi. BDMABda mijoz ro‘yxatga olinib,
unga max-sus xosraqam (unikal kod) beriladi. YUridik shaxsning u ro‘yxatga olingan
joyda birinchi marta ochilgan «Talab qilinguncha saqlana-digan depozit»
hisobvarag‘i uning asosiy hisobvarag‘i hisoblanadi. Mijozga berilgan xosraqam
«Talab qilinguncha saqlanadigan depo-zit» hisobvarag‘i ichida ko‘rsatiladi. «Talab
qilinguncha saqlanadi-gan depozit» hisobvarag‘ining tuzilishi ham boshqa bank
hisobva-raqlari kabi 20 razryaddan iborat.
Korxonaga hisobvaraq ochishda bank tomonidan belgilangan miq-dorda to‘lov
undiriladi. Banklarda yuridik shaxslarga «Talab qilin-guncha saqlanadigan depozit»
hisobvarag‘i bilan birgalikda jamg‘ar-mali yoki muddatli depozit hisobvaraqlari
ochiladi. Bunday hisob-varaqlarining ochilishini rasmiylashtirish uchun yuridik
shaxslar tomonidan quyidagi hujjatlar taqdim etiladi:
– hisobvaraq ochish uchun ariza;
– soliq to‘lovchiga berilgan raqamning ro‘yxatga olinganligi to‘g‘risida
bildirishnoma;
– imzolar va muhr izi namunalari qo‘yilib, notarius tasdiq-lagan kartochka
(varaqcha).
Sanab o‘tilgan hujjatlar korxona ushbu bankda ilgari hisob-varaq ochmagan
taqdirda taqdim etiladi. Agar korxona ilgari shu bankda biror hisobvaraq ochgan va tegishli hujjatlarni bankka taqdim etgan bo‘lsa, u xolda faqat hisobvaraq ochish
uchun ariza ras-miylashtirilib topshiriladi. Arizada qanday depozit bo‘yicha
hisobvaraq ochish lozimligi ko‘rsatiladi va belgilangan tartibda korxona rahbari va
bosh buxgalteri tomonidan imzolanadi.
Umuman, hisobvaraq ochish uchun mijozlar tomonidan taqdim qi-lingan
hujjatlar ularning «yuridik hujjati» hisoblanib, alohida papkaga tikiladi va bosh
buxgalterda saqlanadi. Imzo va muhr namunasi tushirilgan varaqchalar mas’ul ijrochi
va bankning so‘nggi nazorat xodimiga topshiriladi.