Mustaqil ish ta’lim yo’nalishi: Kimyo va uni oqitish metodikasi (kechki)

Tabiatda uchrashi. Yer poʻstidagi miqdori (0,0075 foiz) boʻyicha rux boshqa elementlar orasida 24-oʻrinda turadi. Odatda rux rudalari — polimetallardir. Ular tarkibida ruxdan tashqari mis, qoʻrgʻoshin, kadmiy va boshqa metallarning minerallari ham boʻladi. Ruxning muhim minerali sfalerit — aldama rux ZnS boʻlib, u sulfidli rudalar tarkibiga kiradi.
Olinishi. Rudalardan metal ruxni ajratib olish uchun pirometallurgiya va gidrometallurgiya jarayonlaridan foydalaniladi. Rudani kuydirib pirometallurgik usulda ajratilgan rux oksidi uglerod yordamida qaytariladi.
2Zn⁺²S^-2 + 3O₂⁰ 2Zn⁺²O^-2 + 2S⁺⁴O₂^-2 ↑
Zn⁺²O^-2 + C⁰ Zn⁰ + C⁺²O^-2 ↑
{\displaystyle {\mathsf {2Zn^{+2}S^{-2}+3O_{2}^{0}{\xrightarrow {t^{o}}}2Zn^{+2}O^{-2}+2S^{+4}O_{2}^{-2}\uparrow }}}{\displaystyle {\mathsf {Zn^{+2}O^{-2}+C^{0}{\xrightarrow {t^{o}>1000^{\circ }C}}Zn^{0}+C^{+2}O^{-2}\uparrow }}}Jarayonning harorati 1000 °C dan yuqori boʻladi va bugʻ holida olinadi. Oksidlanish germetik issiqqa chidamli retortada olib boriladi. Hosil boʻlgan rux bugʻlari kondensatorlarda choʻktiriladi, ulardan vaqti-vaqti bilan suyuq rux olinadi. Gidrometallurgik usuldan foydalanilganda kuydirishdan keyin qolgan qoldiqqa sulfat kislota taʼsir ettiriladi.
ZnO + H₂SO₄ → ZnSO₄ + H₂O{\displaystyle {\mathsf {ZnO+H_{2}SO_{4}\rightarrow ZnSO_{4}+H_{2}O}}}
Eritma qoʻshimchalardan (temir, mis, kadmiy) tozalanadi va rux elektroliz yordamida ajratib olinadi. Bunda sulfat kislota qayta tiklanadi:
2ZnSO₄ + 2H₂O 2Zn + 2H₂SO₄ + O₂ ↑{\displaystyle {\mathsf {2ZnSO_{4}+2H_{2}O{\xrightarrow {elektroliz}}2Zn+2H_{2}SO_{4}+O_{2}\uparrow }}}
Rux — kuchli metall yaltiroqligiga ega boʻlgan koʻkimtir rangli metall. Nam havoda rux oksid parda bilan qoplanib asta-sekin yaltiroqligini yoʻqotadi. Rux — oʻrtacha qattiqlikdagi metall. Uning zichligi 7,13 g/sm³. Toza metall nisbatan plastik, oson yassilanib yupqa folʼga hosil qiladi.
Texnik rux oddiy haroratda moʻrt boʻladi, lekin 100—150 °C da plastik boʻlib qoladi. Bunday sharoitda uni bolgʻalash mumkin. 200 °C dan yuqori haroratda u yana moʻrtlashadi va qirilganda kukun holatiga oʻtadi. Bunday oʻzgarishlar juda past haroratda ham kuzatiladi.
Rux oson suyuqlanadi (suyuqlanish harorati — 419,4 °C) va uchuvchan metallar qatoriga kiradi. Ruxning qaynash harorati — 905,7 °C. Uning issiqlik oʻtkazuvchanligi kumushning issiqlik oʻtkazuvchanligiga nisbatan 60 % ni tashkil etadi, elektr oʻtkazuvchanligi boʻlsa toʻrt baravarga kam.