Мустақиллик даври босқичи (сентябрь 1991 йилдан – ) Мустақил тараққиётнинг маънавий асослари

Маданий меросга муносабат мезонлари.
Маданий мерос халқнинг бебаҳо бойлигидир. Аммо маданий меросимизда умумбашарий қадриятларга айланган бебаҳо дурдоналар билан бир қаторда тарихан эскирган, маърифатли буюк келажакни яратиш заруратига мос келмайдиган ҳодисалар, меъёрлар ва тамойиллар оз эмас. Масалан, паранжи ёниниш одатини ёки санъатдаги, бадиий ижоддаги мистика ва клерикализмга нотанқидий ёндашиш, театр, ранг-тасвир ва ҳайкалтарошлик каби санъат турларини инкор қилиш, мактабларни ўкувчилар жинсига қараб бўлиш каби ўтмиш меъёрларини зинҳор ёқлаб чиқолмаймиз. Улар бугунги кунда биз учун ҳақиқий қадрият эмас, балки қадрини йўқотган анахронизмлардир.
Бошқа бир муҳим вазифа – бутунжаҳон илмий-техникавий ахборотлари тизимига интеграция бўлишдир. Бу борада ҳам ишлар давом этмоқда. Ахборот технологиялари, интернет тармоғи, жаҳоннинг етакчи университетлари, миллий марказлари ҳамда уларнинг кутубхоналари билан электрон алоқалар йўлга қўйилган. Чет тиллари, айниқса инглиз тилини ўрганишга эътибор кўчайтирилди.
Юқорида айтилган фикрлар асосида истиқлол шароитида маданий меросга, шу жумладан совет даври маданий меросига муносабатимиз қандай бўлмоғи лозим, деган савол туғилади. Бу саволга, айниқса унинг иккинчи қисмига жавоб беришдан аввал шу нарсани алоҳида таъкидлаш зарур. КПСС ва совет давлатининг маданий сиёсати би­лан совет даври маданиятини, унинг мазмунини чалкаштириб юбормаслик керак Чунки илм-фан, адабиёт ва санъат, халқ таълими, халқ маънавий ҳаётининг бошқа турли соҳаларида яратилган бойликлар, қадриятлар ўзининг объектив мазмунига эгаки, уларда биз турли нисбатларда, турли чамбарчасликда миллийлик ва байналмилаллик, совет маданиятининг энг заиф жиҳати бўлмиш марксча - ленинча синфийлик билан бир қаторда умуминсонийлик, баъзан дағал, жанговар атеизм билан ҳақиқий гуманизм ҳам акс этганини кўрамиз.Маданиятга таъсир кўрсатувчи объектив шарт-шароитлар ва омиллар борки, улар умуммаданий тараққиётни белгилайди ва субъектив омилларнинг таъсирини ё пасайтиради, ё кучайтиради. Бизнинг мавзумиз маданий меросга муносабат, яъни субъектив омил бўлгани учун объектив омиллар устида тўхталиб ўтирмаймиз.Маъданиятга таъсир кўрсатувчи учта асосий субъек­тив омил мавжуд: 1.Расмий давлат сиёсати. 2.Халқнинг англашилган эҳтиёжлари (маданиятнинг яратувчиси, сақловчиси ва истеъмолчиси ўлароқ). 3. Ижодкорнинг ижтимоий позицияси ва дунёқараши.
Бу омиллар ўзаро боғлиқ.Уларнинг бирортаси умум­маданий ривожланишда бошқаларидан ажралган ҳолда ҳал қилувчи ўрин тута олмайди. Маданиятнинг баъзи бир соҳаларида (сиёсий мафкурадан узоқрок соҳасида) расмий мафкуранинг таъсири бошқа соҳаларга нисбатан камроқ бўлади. Баъзан эса айрим ижодкорлар расмий давлат сиёсатига, мафкурасига зид ижод қилишлари мумкин (албатта, бундай ҳолда уларнинг бошига турли таъқиб ва қатағонлар азоби тушади). Фақат баъзи ижодкорларгина расмий давлат сиёсатининг минбарларига, маддоҳларига айланиши мумкин. Бундай ҳолат барча тарихий даврларга хос, шу жумладан совет даврига ҳам.
Расмий сиёсат ва ижодкорнинг мойилликларидан ташқари ўзбек халқининг тараққиёти, объектив ҳаётининг эҳтиёжлари, уларнинг юзага чиқиши, тарихий заруратнинг таъсири маданиятимизда бетакрор из қолдирган. Шу маънода совет даври ўзбек маданияти КПСС сиёсатининг кўзгудаги акси эмас.Халқни маълум муддатга чалғитиш, алдаш мумкин. Халқ нотўғри сиёсатнинг қурбони бўлиб, маълум бир муддатга ижтимоий-сиёсий идеалларини белгилашда адашиб кетиши мумкин. Лекин халқни ҳеч қачон эзгуликдан, инсонпарварлик ғояларидан, виждон ва диёнатдан, соғлом фикрлиликдан, мантиқийликдан батамом қайтариб бўлмайди. Халқнинг аксарияти кундалик турмушда маънавий соғлом, ҳурфикр бўлиб қолаверади.Турли сиёсий режимларни, турли сиёсий қатағонларни, қирғинларни, иқтисодий қийинчиликларни, очлик ва қашшокликни бошдан кечирган бўлса-да, халқ доимо ва асосан хақиқий инсонпарвар маънавий қадриятларни яратган. Тўғри, айрим тарихий даврларда маданият гуркираб ўсган, айрим тарихий даврларда у қаттиқ инқирозга учраган, лекин миллий маданият ҳеч қачон ғайриинсоний мазмун касб этмаган.
Халқ маданиятнинг асосий яратувчиси, авлоддан авлодга узатиб, асрлараро сақловчиси ва унинг истеъмолчисидир. Шу боисдан халқнинг англашилган эҳтиёжлари, талаблари, унинг “ижтимоий буюртмаси” маданият ривожланишига расмий давлат сиёсатидан кам таъсир кўрсатмайди. Пировардида у расмий давлат сиёсатига маълум даражада тузатиш киритади.Бир нарсани унутмаслик керакки, инсон бу дунёга бир марта келади. У қайси тузумда, қандай шароитда яшамасин, қайта такрорланмайдиган ҳаётида инсонга хос ҳамма эҳтиёжларни туяди: яхши ва муносиб турмуш кечиргиси, ҳаёт лаззатлари, гўзалликларидан баҳраманд бўлгиси, ниманидир яратиб, ўзидан яхши ном қолдиргиси келади. Шу боис у гўзаллик, поклик ва эзгуликка интилади. У кимгадир ошиқ бўлади, нималардир уни мафтун этади, қўшиқ эшитгиси ва куйлагиси келади. Муҳаббат, ошуфталик — ёшликнинг ажралмас туғма хислатидир.Шу боис ўтмишнинг жоҳиллик ҳукмронлик қилганоғир замонларида ҳам санъат дурдоналари пайдо бўлган. Бу ҳол барча халқларнинг маданияти тарихига хосдир.
Бизда ҳам совет даврида мафкуралашган тарғибот асарлари қаторида инсоннинг юқорида қайд этилган орзу-армонлари, муҳаббат ва эзгуликка интилишини акс эттирувчи ҳақиқий санъат асарлари яратилди. Тўғри, адабиёт ва санъатнинг айрим жанрлари расмий давлат мафкурасига гоҳо кўпроқ, гохо озроқ мослашиб, баъзи бир коммунистик шиорларни ишлатишга мажбур бўлган. Лекин бу нарса уларнинг асл аҳамиятигажуда катта путур етказолмайди. Кўпгина санъат турларининг эса тарғибот-ташвиқотга, сиёсий мафкурага бевосита алоқаси йўқ. Масалан, лирик шеърият, мусиқа ва хореография, рангтасвирнинг пейзаж, натюрморт, портрет сингари талай жанрлари ва ҳоказо.
Маданиятнинг ривожланишига таъсир кўрсатувчи яна бир омил борки, у расмий давлат сиёсатига маълум «тузатиш» киритади: бу ижодкорнинг ижтимоий позицияси ва унинг кенг маънодаги дунёқарашидир.Ҳакиқий ижодкор учун Ватан туйғуси, халқдарди, халқ олдидаги бурчи тузум ва сиёсатдан устун туради. У тузумга, ҳукмрон мафкурага мослашса-да, айрим ҳолларда уларга бағишлаб қасидалар битсада, барибир, аввало Ватанига, она халқига хизмат қилади. Фақат қўрқоқ ёки ўта шуҳратпараст, аммо ўртамиёна, кам истеъдодли ижодкорларгина сиёсий тузумнинг маддоҳига айланади. Йирик истеъдод эгалари орасида ўз сиёсий мўлжалларидан адашиб кетган бир-икки санъаткор тузум маддоҳига айланиши мумкин. Аммо бундайларнинг ижодкор ва шахс сифатидаги инқирози эртами-кечми муқаррар бўлади. Маяковский ва Фадеев каби рус адибларининг тақдири бунга ёрқин мисолдир. Шу боисдан узоқ ўтмишда ҳам, совет даврида ҳам хақиқий ижодкорлик буткул сўнмаган, адабиёт ва санъат қуруқташвиқотбозликка айланиб қолмаган. Фитрат, Абдулла Қодирий, Чўлпон ва Усмон Носир каби исёнкор санъаткорлар халқ орасидан чиқиб турган.
Истиқлол туфайли биз маданий меросимизни чуқурроқ ва кенгроқ ўрганишни бошлаган эканмиз, ўтмиш маъ­навий қадриятларимизнинг кўпчилигига янгича мазмунбағишлаб, баъзиларини қайта тикламоқчи эканмиз, бундан кўзлаган мақсадимиз ўтмишга сиғиниш эмас, балки унга суяниб, ундан фойдаланиб, янада олға силжиш,ривожланишнинг янги босқичига чиқишдир. Маданий мероснинг ҳар бир конкрет ҳодисасини, қадриятини баҳолаганда, амалда фойдаланмоқчи бўлганимизда, уларнинг Ўзбекистон истиқболига, халқимиз умумжаҳон тараққиётининг фаол субъектига айланишига қай даражада хизмат қила олиши бош мезон бўлиши керак.
Маданий меросга илмий ёндашишнинг универсал мезонлари нималардан иборат? Бизнинг фикримизча, асосий универсал мезонлар тўртта: инсонпарварлик, ватанпарварлик,халқчиллик, тараққийпарварлик.Бу мезонлар умуминсоний характерга эга. Биз улардан фойдаланганда, фақат сохталаштирмасдан, мазмунини сиёсийлаштирмасдан, миллий маҳдудлик ва миллатчилик билан чегараламасдан фойдаланишимиз керак. Бу тамойиллар замонавий маданиятга нисбатан қўлланганда эса, ижодий изланишларга, янги эпкин ва интилишларга қарама-қарши қўйилмаслиги, ўзгармас қолипга айлантирилмаслиги лозим.
Маданий меросни баҳолаганда, унинг инсон эҳтиёжларига қай даражада хизмат қила олиши, инсондаги эзгулик, гўзаллик, софлик, муҳаббат каби том маънодаги юксак инсоний ҳис-туйғуларни, интилишларни шакллантира олиши, ёвузликка, тубанликка, ахлоқсизликка, инсонни хўрлашга нисбатан маънавий ва амалий муросасизликни, яъни француз маърифатпарварлари таъкидлаганидек, маънавий эркин, лекин ижтимоий масъул фуқарони тарбиялай олиши (албатта, бугунги кун тушунчасидаги мустақил тараққиёт талабларига мос эркинлик ва масъулиятни тарбиялаш назарда тутилмоқда) асосий мезон бўлиши табиийдир.
Инсонпарварлик маданиятнинг жамият аъзоларида инсонийликни ва инсон ҳақ-ҳуқуқлари ва қадр-қимматини шакллантиришга хизмат қилишидир. Айнан шу нуқтаи назардан маданий мерос (жумладан диний мерос ҳам) чуқур таҳлил қилинмоғи ва инсонпарварлик мезонига мос келганларигина кенг фойдаланишга жалб этилмоғи лозим. Инсонпарварлик – конкрет-тарихий тушунча. У қотиб қолган ҳодиса эмас. У тарихан ўзгаради, янгиланади, ривожланади. Инсонпарварлик ҳеч қачон тарихий заруратга, тараққиёт эҳтиёжларига зид келмайди. Агар зид келса, у эскирган, ё сохта бўлиб чиқади.
Аммо маданий мерос алоҳида олинган инсонлар билан бирга бутун жамиятга, бутун миллатга хизмат қилади. Шу сабабдан инсонпарварлик билан бир қаторда халқчиллик ва ватанпарварлик каби мезонлар қўлланиши керак.Халқчиллик –маданий меросдаги халқни жипслаштирувчи, миллий ҳамжиҳатликни амалга оширувчи, халқнинг психологиясини, мушоҳадасидаги, онгидаги умумийликни, халқнинг демократик интилишларини акс эттирувчи ва ривожлантирувчи ғоялар, бадиий образлар ва воситалардир.
Халқчиллик билан маданиятдаги оммавийлик ва элитарлик масаласини чалкаштириб юбормаслик керак Халқчиллик халққа тушунарли, унинг диди ва эҳтиёжларига мос бўлиш билан чеканмайди, оммавий маданиятга хос мазмунан саёзликни, шаклий жўнликни, «отарчилик»ка мойилликни ва шу кабиларни рад этади. Халқчиллик «элитар» маданиятни инкор этмайди. У маданиятдаги барча ранг-барангликни услубий ва шаклий бойликларни қамраб олади. Маданиятнинг халқчиллиги миллатни ўз тарихий илдизлари билан чуқурроқ боғлайди.Халқчиллик маданиятдаги миллий психологияга ва манфаатларга зид келадиган ёт ҳодисаларни инкор қилади. Маданиятда ва умуман маънавиятда ўзига хос шаклий ва мазмуний фильтр вазифасини ўтайди. Ҳақиқий халқчиллик миллий маданиятнинг ўзга маданиятлардаги асл қадриятлар ҳисобига бойишига тўсқинлик қилмайди. Аммо четдан қабул қилинган қадриятларни шаклан ва мазмунан ўз халқи эҳтиёжларига, идрок ва мушоҳадаларига мослаштиради. Халқчиллик маданиятнинг, миллат эҳтиёжлари нуқтаи назаридан барқарорлиги ва қадр-қимматлигидир.
Халқчиллик тўғрисида юқорида айтилганлар том маънода ватанпарварлик мезонига ҳам тааллуқлидир. Бу иккитушунча бир-бирига ниҳоятда яқиндир, чунки халқ манфаатлари Ватан манфаатлари билан бир бутундир. Бироқ айни пайтда ватанпарварлик онгли равишда ижтимоий фаолликни, фуқаровий бурчга содиқликни тақозо этади.ватанпарварлик биринчи навбатда ўзи танлаган касб доирасида масъулиятини тўғри тушуниш ва ватани равнақи йўлида ҳалол меҳнат қилишдир, меҳнат вазифасини ҳалол, сидқидилдан бажаришдир. Ўз манфаатини ҳамма нарсадан устун қўядиган, ғирром киши, қанча оғиз кўпиртириб Ватан ҳақида гапирмасин, ҳеч қачон ҳақиқий ватанпарвар бўлолмайди. Оғир дамда, ёки фойда учун ўз бурчини тез унутади. Ватанпарварлик мезонлари билан ўлчанганда, Ўзбекистон мустақиллигини мустаҳкамлашга муайян маданият ҳодисаси қай даражада ҳизмат қила олиши маълум бўлади, маданий меросдаги айрим нозиклаштирилган миллий нигилистик оҳанглар, ғоялар кўриниб қолади. Алишер Навоийнинг туркий тилда ижод қилишга ўз қавмларини даъват этиши ва туркий тилнинг форс ва араб тилларидан қолишмаслигини, ҳатто баъзи тушунчаларни ифодалашда устунлигини исботлашга урингани унинг миллий нигилизмга қарши курашганига, ватанпарварлигига мисолдир.
Ва ниҳоят, тараққийпарварлик мезони ҳақида. Маданий ҳодисот, масалан, санъат асари, халқпарварлик ва ватанпарварлик туйғулари билан қанчалик суғорилган бўлмасин, агар у келажакка эмас, ўтмишга қаратилса, патриархал тузумни,кечаги кун тартибларини, урфларини, турмуш – тарзини идеаллаштирса, миллий маҳдудликка, миллатчиликка чорласа, Ўзбекистон мустақил тараққиёти учун унинг аҳамияти паст бўлади. Асардаги халқчилик ва ватанпарварлик ташқи кўриниш касб этади, холос. Шу боисдан маданий меросни баҳолашда, тараққийпарварлик талабларини эътиборга олиш зарур.тараққийпарварлик зарур ҳолларда миллий анъаналарга, урф – одатларга, катталар сўзига ва талабига, обрўли шахслар кўрсатмаларига, баъзи бир ўтмиш қадриятларига танқидий муносабатда бўлишни тақозо этади. Келажак талаби бугунги ва кечаги кун учун инкор қилинмаслиги шарт.
Юқоридагилардан маданий меросга, уни баҳолашга ва ундан Ўзбекистон мустақил тараққиётида фойдаланишда ушбу мезонлар ёрдамида комплекс ёндашиш кераклиги аён бўлади.
Юқорида қайд этилган тўртала мезон маданий меросга муносабатнинг универсал мезонларидир. Маданий мероснинг турли соҳаларидафақат унгагинатааллуқли хусусий мезонлар ҳам мавжуд. Масалан, адабиёт ва санъат учун шундай мезон бу юксак бадиийлик, образлар такомиллигидир. Лекин бадиийлик мезонини илм-фан, ахлоқ ёки ҳуқуққа нисбатан қўллаб булмайди. Уларнинг ўз хусусий мезонлари мавжуд. Фан учун хусусий мезонлар илмий объективлик, холислик, сиёсий ва диний идеологиядан, тарафкашликдан устун туриш, илмий фактларга, назарий ва мантиқий далилларга содиқликдир. Ахлоқ ва ҳуқуқда эзгулик, ҳалоллик, адолат, тенглик ва барчага бирдайлик ва бошқа хусусий мезонлар мавжуд.Маданий мероснинг ҳар бир соҳаси тўртала универсал мезон ва муайян соҳага тааллуқли хусусий мезонлар бирлигида таҳлил қилиниши ва баҳоланиши мақсадга мувофиқдир.
Мустақиллик даврида маънавий тикланиш ва юксалишда миллий ғоя концепцияси катта аҳамият касб этди. Миллий ғоя халқнинг асрий орзу-умидлари ва олий мақсадларини мужассам ҳолда ифодалайди. Уни биринчи президентимиз Ислом Каримов “озод ва обод Ватанда эркин ва фаровон яшаш” деб таърифлади. Миллий ғоянинг асосий тушунчалари ва тамойиллари аниқланди. Миллий ғоя республикамиз аҳолисини, барча миллат ва элатларни буюк мақсад йўлида жипслаштирувчи омилга айланди. Миллий ғоя теварагида мустақил тараққиёт мафкураси шаклланди, унинг асосида эса ислоҳотлар амалиёти ташкил этилган.
Миллий ғоя маънавиятимиз ривожланиши мустақиллик босқичининг моҳиятини, ўзагини ташкил этади. Барча йўналишлардаги маънавий ислоҳотларни биз миллий ғояга қай даражада мос келишига қараб баҳолаймиз. Фикрлар хилма-хиллиги, кўппартиявийлик ва сиёсий дастурлар ранг-баранглиги, шароитида миллий ғоя бирлаштирувчи куч ва асосий ижтимоий маънавий мўлжалдир. Партиялар миллий ғояга қараб ўз сиёсатлари ва мафкураларига аниқлик киритиб боради.
Мустақиллик йилларида нафақат тарихий хотирани, миллий анъаналарни, маданий меросни тиклашга, диний мерос ва ислом динига тўғри муносабатини шакллантиришга, шунингдек маънавий таҳдидларга, мафкуравий хуружларга, диний экстремизмга, шовинизм ва миллатчиликка, маҳаллийчилик, гуруҳбозлик, уруғ-аймоқчилик, порахўрлик ва ш.к. иллатларга қарши курашишга, аҳолида, айниқса ёш авлодда мафкуравий иммунитетини шакллантиришга ҳам катта эътибор қаратилмоқда. Бу ишларда миллий ғоянинг илмий-методологик, ижтимоий-мафкуравий ва маънавий тарбиявий аҳамияти улкан бўлмоқда.
Мустақиллик даври маънавияти шаклланиши ва ривожланиши давом этмоқда, у мустақил тараққиётимиз билан узвий боғлиқдир. Халқимизни янги ютуқларга олиб келади. Зеро, тараққиёт ва маънавият бир-бирини тақозо этувчи диалектик муштаракликдир. Аммо мустақиллик маънавияти катта босим, зиддиятли геосиёсий муҳитда ривожланмоқда. Биринчидан, эски даврдан қолган иллатлар босими – маҳаллийчилик, уруғ – аймоқчилик, гуруҳбозлик, мансабпарастлик ва айниқса бозор иқтисодиёти шароитида авж олган порахўрлик, таниш – билишчилик маънавиятимизга ўта салбий таъсир кўрсатмоқда. Ҳалол ишлаб яхши яшашига, келажаги, жамиятдаги мавқеи, мансаби фақат ўзига, ўз билими, малакаси, ҳалоллигига, ватанпарварлигига боғлиқлигига қаттиқ ишонмайдиган кишида такомилликка, ижодкорликка интилиш сусаяди. Пораҳўрлик, таниш – билишчилик, маҳаллийчилик инсон ишончини йўққа чиқаради.
Иккинчидан, иқтисодий муаммолар, инфлятциянинг юқорилиги, ишсизлик инсонга нафақат ўз имкониятларини юзага чиқаришга халақит беради, келажакка интилишини, орзў – ҳавасларини сусайтиради, шунингдек турли қинғир йўллар, кимнингдир кўнглини олиш ва ҳ.к. ёрдамида муаммоларини ечишга ундайди, яқинларига, дўст – биродарларига меҳр – оқибатини совитади. Учинчидан, геосиёсий ва халқаро вазият, буюкдавлатчилик шовинизми ва миллатчилик, диний экстремизм ва терроризмнинг халқаро миқёсда кучайиши, глобаллашув, маънавий тахдидлар ва оммавий маданиятнинг баъзи йўналишлари, янги глобал муаммолар – наркобизнес, одам савдоси, уюшган жиноятчилик ва шу кабилар ҳам маънавиятимизга салбий таъсир кўрсатмоқда.
Миллий маънавиятимизни биз ҳимоя қилишимиз лозим, миллий маънавиятимиз эса бизни ёт таъсирлардан ҳимоя қилади, ўзлигимизни сақлаб қолади.

1^Ислом Каримов.Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз.Т 7,Т., 1999 й. 295-б

2^Ислом Каримов. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Асарлар 1-жилд. Т. “Ўзбекистон”, 1996 й, 331-б.

3^Ислом Каримов.Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т., «Ўзбекистон», 1996 й., 76-б.