Musiqa nazariyasi

5. Qadimiy sonata shakli. 
 
Rivojlantirilgan ikki qismli shakl D.Skarlatti ijodida keng va turlicha 
qо‘llanilgan. Uning shu shaklda yozilgan “sonatalari” ularda ba’zan chinakam 
“sonatalilik” jihatlari yetarli darajada aniq namoyon bо‘lishi bilan alohida qiziqish 
uyg‘otadi.
Eng avvalo, birinchi qismda ikkinchi tonallikning (dominanta yoki parallel 
major) doirasi nafaqat kengaytiriladi, balki, mustahkamlanadi ham (qism 
yakunida), bu esa butun ekspozitsiyaga tonal beqarorlikni bag‘ishlaydi. 
Sonatalilik ekspozitsiyada mustaqil mazmun-mohiyatni kasb etgan ikkinchi 
bо‘limning paydo bо‘lishi va uning yangi tonallikka asoslanishi shakllagandagina 
vujudga keladi. Bu yerda endi bosh partiyaga tonal jihatdangina qarama-qarshi 
qо‘yilgan yordamchi partiyani kо‘rish mumkin. 
Ikkinchi qismning ustunligidagi ikki qismli shaklning bunday tuzilishi 
butun ekspozitsiyaga alohida jо‘shqinlik baxsh etadi, bu esa yordamchi partiya 
mavzusining asosiy tonallikdagi bayoniga qaytish yо‘li orqali buzilgan 
muvozanatni tiklash lozimligini talab etadi. Xuddi shu narsa shaklning ikkinchi 
qismida yuz beradi. Yordamchi partiyaning reprizasi ekspozitsiyaning birinchi 
mavzu materiali о‘zgartirilgan, qayta ishlangan holda (asosiy tonallikda emas, 
rivojlov qism elementlari bilan) bayon etilganidan sо‘ng ijro etiladi. 
Ikkinchi qismda bosh partiya uning qayta ishlangan mayzui bilan 
almashtirilishi, yordamchi partiya esa asosiy tonallikda qaytarilishi bilan 
kechadigan ikki qismli shakl 
qadim sonata shakli 
deb ataladi. 
D.Skarlattining ijodida birinchi qismi hali tobe bо‘limlarga (partiyalarga) 
bо‘linmagan qadim reprizasiz ikki qismli shakldan bunday shaklning yaratilishini 
kuzatish mumkin. 
Uning umumiy tonal rejasi ilgarigi holatida qoladi: birinchi qismda T dan D 
ga tomon bо‘lgan harakat ikkinchi qismda sekin-asta D dan T ga qayta boshlaydi. 
Yordamchi partiyaning mavzu materiali bosh partiya mavzudan farq qilsagina 
bunday tuzilish aniqroq namoyon bо‘ladi.