Murtozayev. J. F

1.1-rasm. Mineralo’g’itmaydalovchiagregat
1-bunker 2-taminlagich 3-baraban 4 qozg’almas pichoq 5-galvir 6 ayalanauvchan xaskash 7-transpasrtyor.
O’g’it seylkalarning soddalashtirlgan sxemasi 1.2-rasmda korsatilgan. Bunday syelka donalangan hamda kukunlangan mineral o’gitlarni g’alla sabzavot ekilgan va yaylov uchun ajratilgan yerlarga sepadi. Quti 1 ning tagiga likopsimon miqdorlagichlar o’rnatilgan. Likop 8 ustida ikkita parrak 4 lar qotirlgan.
O’g’it quti tubidagi teshiklar orqali pastga likop orqali to’kilib turadi. Burilayotgan likop ustida o’g’itni quti tagidagi ochiq joyga olib chiqqanida aylanyotgan parraklar uni sindirb orqa tomonga irgitadilar.



1.2-rasm o’g’itsyelkasi
1-quti 2-rama 3-g’ildirak 4 shestrna 5- tosiq 6-tozitgich 7- chervak 8-likop
To’siq 5 o’g’it zarrachalarni yerga sochadi. Mineral o’g’it sochqichning sodda va kop tarqalgan turi,118-rasmda korsatilgan. Uning markazdan qochirma apparati yordamida donalangan mineral o’g’it siderat (yashik o’g’it) o’simligining urug’ini sepishni taminlash mumkin.

						Varoq
O’zg.	Varoq	Hujjat№.	Imzo	Sana

To’zatgich 8 bunker 7 ga solinadi o’g’itni oastga uzluksiz tushirb berish uchun xizmat qiladi. Sochilyotgan o’g’it to’kiladigan tarnov teshigini 1.3-rasm Markazdan qochirma o’g’it sochqich Richag 6 yordamida tosiq 10 lari bir biriga yaqinlashtrish yoki uzoqlashtirish bilan sozlash mumkin. Bunker tubi bilan to’siqlar orasiga zigzag ko’rinishdagi to’kuvchi planka 11 o’rnatilgan u val 9 yordamida tebranma harakatga keltirlsa tarnov teshigidan o’g’itni siqib ciqaradi. Siqib chiqarilgan o’g’it to’rt parrakli ikkita sochuvchi disk 12 larga tushadi. Sochuvchi disk reduktor 14 yordamida aylantiradi. Tebrantiruvchi val 9. To’kuvchi planka 11 va tozitgich 8 konussimon redektur 1 orqali harakatga keladi. To’kuvchi planka 11 ning tebranish ampilutudasi ya’ni sochilayotgan o’g’it miqdorini o’zlashtirishda sirpangich 5 ni obklash 4 bo’ylab siljitib ozgaritrladi. Disklar markazdan qochirma kuch ta’sirda o’g’itni sochadi. Kerakli miqdorda o’g’it sochishni taminlash uchun o’g’it tarnovi yoki to’kuvchi plankaning tebranish amplitudasi o’zgartirsh, lozim. Bunday mashina o’g’itni 10…11m kengligidagi yerga sochib beradi. 1.4- rasm organik o’g’it sochqich 1-tarnspartyor 2-maydalovchi baraban 3- shneksimon baraban Organik o’gitni sochish uchun asosan kuzovli pritsep 1.4-rasm ko’rinishdagi mashinalar ishlatiladi. Mashinadagi apparatini yechib olib o’rniga orqa bort ornatilsa bu mashinadan transport vositasi sifatida ham foydalanish mumkin. Kuzuv tubida zanjir chiviqli transpartyor 1 harakatlanib go’ngning pastki qatlamini sindirb uni orqa tomonga suradi.Kuzuvning orqa borti orniga sochuvchi – shneksimon 3va maydalovchi 2 barabanlar o’rnatiladi.Transpartyor va sochuvchi shneksimon baraban traktorning quvvat olish validan harakatlanadi.Sochilyotgan go’ng miqdori transpartyor zanjirning tarangligiga hamda tezligi sozlab o’zgartiraladi.
						Varoq
O’zg.	Varoq	Hujjat№.	Imzo	Sana

O’g’it sochgich o’lchamlarni aniqlash Mineral o’g’itni sochish uchun gorizontal tekislikda aylanadigan disklar ishlatiladi.Disk ustiga tushgan og’ir zarrachalarni qovurg’alar tasirda kerakli va belgilangan joyga sochiladi.Katta ish unumiga ega bo’lgan mashinalarga ikita dsik o’rnatib o’git (1.5-a rasmdagidek sochiladi).Diskning A nuqtasiga tushgan o’g’it zarrachasi uning chetiga siljib borguncha disk 𝜃 burchagiga burulib ulguradi.Zarra diskning b nuqtasidan boshlang’ich Vatezlik bilan chetga irg’itiladi va �𝑥 masofadagi C nuqtaga borib tushadi. 1.5-rasm Mineral o’g’it zarrachalarning disk bo’ylab harakati; a-ig’itilgan zarrachaning uchish trektoryasi b-zarrachaga tasir etuvchi kuchlar d-diskdan tushayotgan zarrachaning tarqalishi e- o’g’it zarrachasning diskdan tushish zonasi O’g’itning c nuqtagacha harakatni ikkiga bo’lishi mumkin O’g’itning disk bo’ylab harakati. Diskdan irg’itilgan o’g’itning harakati. O’g’itning disk bo’ylab harakati zarra A nuqtaga tushgan zahoti boshlanadi. Bu harakatni o’z navbatida ikkin qismga ajratiladi. Diskka tushgan o’g’itning qovurg’aga yetguncha aylanayotgan yassi disk ustida lagarifmik disk spiralga o’xshash trektoriya bo’ylab bolgan harakati. O’git zarrachasning qovurg’a bo’ylab nisbiy harakatda siljishi. Qovurg’a boylab siljiyotgan zarrachaga quyidagi kuchlar tasir etadi Ko’chirma harakatdagi markazdan qochirma inersiya kuchi 𝐹�=��^2�; Kariolis inersiya kuchi 𝐹𝑘=2mw�0; Disk bilan ishqalanish kuchi F=fmg; qovurg’a bilan ishqalanish kuchi. 𝐹𝑞 =f(2mw�0sin𝛹) Bu yerda �0--disk o’qidan zarracha egallab turgan joy orasdagi o’zgaruvchan masofa oniy radius , m; w- diskning burchak tezligi 1/s �0=𝑉0—zarrachaning
						Varoq
O’zg.	Varoq	Hujjat№.	Imzo	Sana

qovurg’a boylab siljishdagi nisbiy oniy tezligi m/s; f-- o’g’itning disk va qovurg’a bo’yicha ishqalanish koefitsenti 𝛹—qovurg’aning radial yonalishga nisbatan og’ish burchagi rad; agar qovurg’a lagarifmik sipirilga o’xshash yasalsa 𝛹=const to’g’ri chiziqli qovurg’a uchun 𝛹=const bo’ladi. O’g’it zarrachasning diskdan ajralgan vaqtidagi yani oniy radius �0dsik radiusi r ga tenglashgandagi absolyut tezligi 𝑉𝑎ning yo’nalishi va miqdori bilish katta ahamyatga egadir chunki 𝑉𝑎 ning yonalishi va miqdorini bilish katta ahamyatga egadir chunkin 𝑉𝑎ning miqdoriga qarab o’g’itning erkin uchishdagi bosib o’tadigan yo’li yani mashinaning qamrov kengligiga V=2(l+r) bo’lgandadir.Absolyut tezlik 𝑉𝑎 ko’chirma aylanma 𝑉� hamda qovurg’a bo’ylab siljish tezligi 𝑉� larning yig’indisiga tengdir.(1.5- b rasm) O’g’it zarrachasning diskdan ajralgan vaqtidagi ya’ni oniy radius �0 disk radiusi r ga tenglashgandagi absolyut tezligi 𝑉𝑎 ning yo’nalish miqdorni bilish katta ahamyatga egadir chunki 𝑉𝑎 ning miqdoriga qarab o’g’itning erkin uchishdagi bosib o’tadigan yo’li yani mashinaning,qamrov kengligi V2(�𝑥+r) bog’langandir.Absolyut tezlik 𝑉𝑎 kochirma aylanma 𝑉� hamda qovurga bo’ylab siljishi tezligi 𝑉�larning yig;indisga (1.5-b rasmdagi vektorlar parallelogram) tengdir. 𝑉𝑎=√( 𝑉� ± 𝑉��𝑖�𝛹)^2+ (𝑉�cos𝛹)^2( 1.2) Bu yerda 𝛹—zarrachaning diskdan ajraladigan b nuqtasidagi qovurg’a yo’nalishi bilan radius o’rtasdagi burchak. Agar qovurg’a diskning aylanish tomoniga burilgan bo’lsa (1.2)formuladagi 𝑉��𝑖�𝛹 oldiga (+) belgisi aks holda (-) belgisi qo’yiladi.Agar qovurg’a radial yo’nalishda bo’lsa 𝛹=0 ya’ni 𝑉𝑎=^√𝑉� ^2+ 𝑉�^2bo’ladi.O’g’itning diskdan ajralyotgandagi tezligi 𝑉�=wr malum deb 𝑉�ni aniqlash kerak. Buning uchun hamma kuchlarning qovurg’a yo’nalishdagi tushirilgan proyeksiyasilari yig’indisni nisbiy harakatdagi diferensial tenglamasi topiladi: m�0=m�^2�0 cos𝛹-fmg –fm(2w�0-�^2�0 sin𝛹) bu yerdan: �0=�^2�0 cos𝛹-fg-f(2w�0-�^2�0 sin𝛹) kelib chiqadi. Amalda 2r=0.35…..0.70m H=0.45….0.65m diskning aylanish tezligi ��=400…600 ayl/min qovurg’a bilan disk orasdagi burchak 𝛹±15° qilib o’rnatiladi.Diskning aylanish tezligi oshirilsa o’g’it bir tekis sochiladi.Diskning diametri kattaroq bolsa natija teskari bo’ladi.Qovurg’alar disk radiusiga nisbatan diskning aylanish yo’nalishi tomonga 10…..12° ga engashtirilgan bo’lsa o’git dala bo’ylab tekisroq taqsimlanadi. O’g’itlash mashinalari: Barcha o’g’itlar kimyoviy tarkibi jihatdan to’rt xil mineral organik organik-mineral va bakterial o’g’itlarga bo’linadi. Agranomik vazifasga ko’ra o’smiliklarni oziqlantirish uchun solinadigan bevosita tasir etuvchi o’g’itlar va tuproqlarning fizik kimyoviy xossalarni yaxshilash maqsadida
						Varoq
O’zg.	Varoq	Hujjat№.	Imzo	Sana

solinadigan bevosita tasir etuvchi o’g’itlar bo’ladi.Mineral o’g’itlar oddiy va murakkab o’g’itlarga bo’linadi.Oddiy og’itlarning asosiy qismi bir oziq elementdan iborat.Masalan azotli og’itlar (ammiakli ,selitra machavina ,ammoniy sulfat)da 16……46 foizga azot;N oddiy fosforli o’gitlar (super fosfat,pretsepitat)da 20…50%gacha fosfor �2�5 oddiy kaliliy o’g’itlar (xlorid kaliy kaliy tuzi kaliy sulfat) da 60% gacha kaliy �2� bo’ladi. Murakkab aralash o’g’itlar 2.3, xil oddiy o’gitlarning mexanik qotishmasdan tuzilgan bo’ladi.Masalan ammorfos tarkibida 2 xil oziq element 11….12% N va 36…49 % �2�5 diammofosda 19…..21% N 49……53% �2�5 nitrofoskada 10……..17% N 8……..30% gacha �2�5va 12…..20% gacha �2� bo’ladi .Bu o’g’itlarda oziq elementlar miqdori 40……75% ni tashkil etganidan ular yuqori konsentratsiyali mineral o’g’itlar deyiladi. Mineral, o’g’itlar, sanoatda, kimyo zavodlarda kukun yoki donador xolda ishlab chiqariladi. Donalar diametrik 1….5 mm bo’ladi. Mineral o’g’itlarning fizik-mexanik xossalari asosan ularning namligiga bog’liq. O’g’itlar gigroskopiklik xususyatiga ega bo’lgandan, atrof muhitda ko’p miqdorda nam tortadi. O’g’itlar namligi oshganda ularning zichlashib qoluvchanligi qovushqoqligi sochiluvchanligi ekiluvchanligi va boshqa xossalari o’zgarib ularni turli apparatlar yordamida ekish jarayoni yomonlashadi. O’g’it sochiluvchi bo’lganda uning ayrim zarrachalari donalari bir –biri bilan ishqalanish kuchi vositasida bog’langan bo’ladi. Urug’larning ekiluvchanligi ularning ekish apparatlardagi tirqishlardan varankalarda be to’xtov o’tishi bilan harakatlanadi. Kukun xolidagi o’g’itlarning ekiluvchanlig xususiyati past boladi. Donador o’g’itlar juda sochiluvchan ekiluvchan bo’lib apparatlarning chiqish teshiklari tirqishlari oldida to’planib yoki zichlashib qolmaydi. O’g’itlarning, zichlashib qoluvchanlik xususiyati chiqish teshiklari va tirqishlari oldida gumbaz bo’lib to’planib ekilmay qolishi bilan tavsiflanadi. O’gitlarning, yopishqoqlik xususuyati deb ularning bir biriga yopishib qattiq kesak xoliga kelishga aytiladi O’gitlar beparvo va etiborsiz saqlanganda qotib qoladi. Ularni ekish oldidan maxsus mashinalarda maydalab 3….5 mm ko’zli g’alvirlardan o’tkazish zarur. Mineral o’g’itlarning qovushqoqligi deganda ularning syelka va o’g’itlarning ish organlari ta’sirda xamirsimon holatga o’tishi tushiniladi. Bazi o’gitlar xamirsimon holatga kelmasa ham ish organlari ta’sirda yirik bo’lakchalar hosil qiladi. Bu bo’lakchalar apparatlarning tirqishlardan o’ta olmay ekish jarayonini buzadi. O’g’itlashning 3 xil usuli bor asosiy ya’ni shudgorlash yoki ekish oldidan o’gitlash yoki ekish bilan bir vaqtda o’g’itlash va o’simliklarni oziqlantirish ya’ni ularni o’sish vaqtida o’g’itlash. Asosiy o’g’itlash shudgorlashdan oldin o’g’itlarni dalalarga yoppasdan sochish yoki shudgorni ko’klamda chizellash yoki kultivatsiya qilish bilan birga o’g’it solishdan iborat. O’g’itlarni yoppasga sepish uchun tarelkali syelkalar bir va ikki diskli sochgichlar va barabanli go’ng sochgichlar ishlatiladi. Sho’ri yuvilgan va yaxob berilgan dalalarda mineral o’g’itlar ekin ekish oldidan ishlov berish bilan bir vaqtda solinadi. Buning uchun chizel kultivatorlarga o’g’itlash aparatlari o’rnatiladi. Shunda mineral o’g’itlar 12—18 sm chuqurlikka ensiz (eni 2-3 sm) yoki (eni 12-18 sm) lenta shaklida lentalar orasni 30-40 sm qilib solinadi. O’zbekistonda
						Varoq
O’zg.	Varoq	Hujjat№.	Imzo	Sana

mineral o’gitlar yillik normasining deyarli 80% lenta usulida beriladi. Ekish bilan bir vaqtda o’gitlar urug’larga aralashtirib yoki ulardan chetroqqa solinadi. Don seyelkalarda apparatlar bilan ekilgan urug’ va o’g’itlar umumiy varankaga tushib aralashadi va soshnik ochgan egatgacha ko’miladi. Chigit ekishda mineral o’g’itlar ekin qatoridan 5…7 sm oraliqda, 12…14 sm chuqurlikda solinadi. Buning uchun ekish agregati qatorlab o’g’it soluvchi apparatlar bilan jixozlanadi. Shunda murakkab o’g’itlar 20….30 kg/ga normada beriladi. O’simliklarni o’sish davrida oziqlantirish uchun qator oralarni ishlaydigan kultivatorlarga o’g’itlash apparatlari ornatiladi. Bunday mashinalar kultivator oziqlantirgich deyiladi. Erta oziqlantirishda mineral o’gitlar go’za qatorlardan 15….18 sm shonalash davrida 20….22 sm narida 15 sm chuqurlikda solinadi. Gullash davrida o’gitlar, qatorlari orasining o’rtasiga egat tubidan 10…15 sm chuqur beriladi. Agrotexnik talablari. Qotib qolgan mineral o’g’itlar dalaga sepish oldidan yirikligi 5 mm qilib maxsus mashinada maydalanadi. Shunda 1mm dan mayda zarrachalar miqdori 6% dan oshmasligi lozim. Turli o’g’itlar aralashmasini tayyorlashda ularning o’zaro nisbati o’zaro topshiriqda korsatilganidan ± 5%namligi esa 25% gacha farq qilishga ruxsat etiladi.O’g’itlar yaxshi aralashtirilib bir jinsli qilinishi va bundan ±10%dan farq qilmasligi kerak.Mineral o’g’itlarni solishda belgilangan doza ±5% farq qilishi mumkin. Mashinalarning qamrash kengligi bo’yicha notekis sepilishi oddiy o’gitlar uchun ±15% dan kuchli konsetratsiyali murakkab o’g’itlar uchun esa 10% dan oshmasligi kerak. O’g’itlash mashinalarning turi juda ko’p. Shunga qaramay ular yagona bir prinsipial sxema bo’yicha tuzilgan bo’lib uchta asosiy qismdan iborat o’git saqlanadigan sig’im (kuzov bunker yashik) dozalovchi qurilma (tarelka zanjir plankali transpartyor) sochuvchi qurilma (vertikal o’qda katta tezlikda aylanuvchi disklar) Shulardan tarelkali o’g’it seyelkalari va kuzovli ikki diskli o’git sochgichlar keng qollaniladi.