Murtazo Qarshiboy. O’nglanmagan taqdir talqini & Murod Muhammad Do’st. Lolazor

“bitta jumlaning ortiga tirkaydigan tuyg‘u” topilmaydi…
Garchi Yaxshiboyev o‘z millati to‘g‘risida “bitta xalq g‘amida kiroyi qayg‘urmoq shuncha bo‘lar-da” deya istehzoliroq ohangda, xuddi o‘ynagandek o‘ylasa-da, o‘sha taqdiri o‘ynalgan xalq qatoriga o‘zini ham qo‘shadi. Xohlasa-xohlamasa, qurigan daryo ham, nashavandga aylangan yer ham, tug‘olmay o‘lgan kelinchagu yashnab turgan joyidan arralab keltirilib, yaproqlari so‘lib tushgan daraxt ham, aslida, o‘zi ekanini tilida aytmasa-da, dilida inkor qilolmaydi. Aleksandr Shoymardonov haliyam hiringlab turishi mumkin, Muyassar oltin byustning burnidan tishlab, o‘zining “probasi”dan hamon quvonishi mumkin, Yoshulli bilan Zohid – biri qarri, biri yosh ikki kalamush cho‘kayotgan kemaning zaxiradagi kemachalaridan o‘zlariga qulayroq joy talashishi mumkin… biroq Yaxshiboyev bunday qilolmaydi. Uning nochorligi o‘zining davri o‘tganligi, endi “faoliyat ko‘rsatish”ga kuchi yetmay qolganidan emas, balki bu latifalar bir davr bilan cheklanmasligi, hov Iskandaru Dorolar paytidan boshlab uning o‘zgarmay qolayotgani, faqat qahramonlar ismiyu latifa to‘quvchilarning zavqi almashib turishini anglab yetgani uchundir. Uning “hozircha ustalik qilishi”, shu bilan o‘zini ovutishi – bor-yo‘g‘i ojiz nafsoniyatni yupatishdan o‘zga narsa emasligini endi yaxshi biladi. Mana shu bilish, aniqrog‘i esa, insoniy mahkumlik, imkoniyatsizlikni ich-ichdan his qilish Yaxshiboyevning bu dunyoga kelib topgan buyuk kashfiyoti va ulkan fojiasidir!
Uning umri so‘ngida Saidqul Mardon qo‘li bilan ekkan bog‘i, ustoz U.Normatov zavq ila ta’rif berganday, “ko‘ngildan chiqarib, el-yurt, kelgusi avlod manfaatini o‘ylab qilingan beg‘araz mehnat samarasi” emas, balki, latifaning oxiriga (agar u qachondir yozma shaklda e’lon qilinsa!) qo‘yilgan undov belgilari, ko‘p nuqtalardir…
Romanda faqat Yaxshiboyevning emas, Oshnoning, Muhsina va Muyassarning, Avvalbek va Qurbonoyning, Sharif Vallomat va Aleksandr Shoymardonovlarning ham biri biridan maroqli (va biri biridan fojiali!) latifalari borki, ularni bir joyga jamlab yozuvchi Murod Muhammad Do‘st O‘Z LATIFASIni yaratadi va unga kamtargina, quvgina, istehzoligina, sirligina qilib “Lolazor” deya sarlavha qo‘yadi…