Murakkab bilish jarayonlari

Idrok qilish va diqqat 

Idrokning  aniqligi  va  samaradorligiga  bevosita  aloqador  bo’lgan  psixik 

jarayonlardan  biri  – 

diqqat

dir.  Shuning  uchun  ham  uyqusirab  o’tirib  ma’ruza 

tinglagan  talabaning  o’sha  ma’ruza  matnini  idrok  qilishi  qay  darajada  bo’lishi 

mumkinligini  tasavvur  qilish  qiyin  emas.  Shuning  uchun  ham  biz  diqqatimizni 

kerakli obyektda ushlash uchun, yuqorida misolda talabaning ma’ruzani to’la idrok 

qilishi uchun konspekt qilish kerakligi tavsiya etiladi. Chunki shu paytda ongimiz 

eshitayotgan so’zlarning mazmuniga qaratilgan bo’ladi. Demak, 

diqqat

 – shunday 

psixik  jarayonki,  uning  yordamida  ongimiz  o’zimiz  uchun  ahamiyatli  bo’lgan 

narsalar,  hodisalar,  predmetlar  mohiyatiga  qaratiladi.  Ya’ni,  diqqat  –  ongning 

yo’nalganligini tushuntiruvchi psixik jarayondir. Gap shundaki, bizni o’rab turgan 

borliq va undagi hodisa va predmetlar dunyosi shunchalik murakkab va turfaki, biz 

ongimizni  bir  vaqtda  ularning  barchasiga  birdan  yo’naltira  olmaymiz.  Diqqat 

shuning uchun kerakki, u bizga ayni vaqtda kerak bo’lgan obyektni shu turfaning 

orasidan  ajratib,  uni  o’rganish  yoki  tanishishga  imkon  beradi.  Masalan, 

o’qituvchining savoliga  javob berayotgan o’quvchini  tasavvur qiling: gapirayotib, 

barmoqlari  bilan  daftarining  qirg’og’ini  hadeb  buklayotganligini  o’zi  sezmaydi. 

O’qituvchining  “Daftarni  tinch  qo’y”,  degan  tanbehdan  so’nggina  diqqatini  o’zi 

amalga oshirayotgan harakatga yo’naltiradi. 

Hozirgi  paytda  reklama  sohasi  ham  O’zbekistonda  rivojlana  boshlayapti. 

O’sha  reklama  beruvchilar  xaridorlarning  diqqatini  u  yoki  bu  tovarga  jalb  etish 

uchun  uning  zaruratini  bizdagi  tabiiy  ehtiyojlarga,  bizga  tanish  bo’lgan  mashhur 

shaxslar  hayotiga  o’qish  yoki  mehnatimiz  sharoitlariga  bog’lashi  bejiz  emas. 

Chunki  biz  diqqatimizni  bevosita  o’zimizga  kerak  bo’lgan,  muhim  va  ahamiyatli 

obyektlarga  qaratamiz.  Agar  ma’ruzada  o’tirib,  juda  qorningiz  ochgan  bo’lsa, 

diqqatingiz ko’proq oshxonaga yoki uyga ketaveradi, lekin darsning tugashigacha 

qolgan  vaqt  ham  rosa  chuzilayotganday  tuyuladi.  Bu  misollar  idrokimizning  va 

ongli  hayotimizning  diqqat  jarayoniga  nechog’lik  bog’liqligini  yana  bir  marotaba 

---

isbotlaydi. 

Diqqatning asosan ikki xil turi farqlanadi: 

ixtiyoriy va beixtiyor 

diqqat. Agar 

ixtiyoriy diqqat shaxs ongining bevosita o’zi uchun ahamiyatli obyektlarga ataylab 

jalb etishi bo’lsa, (masalan, ma’ruzani to’la tushunish uchun talabaning urinishlari) 

beixtiyor  diqqat  narsa  va  hodisalarning  mazmun  va  mohiyati,  jozibasiga  bog’liq 

tarzda ongimizning ma’lum narsalarga yo’nalganligidir. Masalan, tijorat do’konida 

mashhur  aktyor  kiyib  rol  o’ynagan  ko’ylak  qizlarning  diqqatini  beixtiyor  o’ziga 

tortadi.