Muqimiy nomidagi Qo`qon Davlat pedagogika instituti Ziyayev Adhamjon Nisolmuxammatovich

4.4. Aqliy tarbiya vositalari.  
Tarbiya  vositasi  —  kam  o’rganilgan  pedagogik  kategoriya  hisoblanadi. 
Biroq  oxirgi  yillarda  ushbu  muammoni  o’rganish  dolzarbligi  oshganligi 
kuzatilmoqda. Sababi maktab, o’qish, kitob, o’qituvchi nutqi, ota-ona so’zi bolaga 
ta’sir etishning, shaxs rivojlanishi va shakllanishining asosiy omili, yagona manbai 
bo’lmay 
qoldi. 
Pedagoglar 
shaxsni 
ijtimoiylashuvi, 
muhitni 
pedagoglashtirilayotganligi,  ta’limiy  muhitni  yaratilishi  to’g’risida  ko’plab  fikrlar 
bildirmoqdalar. Bu o’z navbatida yoshlarni shakllanishida maktab va o’qituvchidan 
tashqari  boshqa  omillarni  ta’siri  yuqori  bo’layotganligidan  dalolat  beradi.  Aqliy 

---

  
 
                                                                     
35 
 
tarbiya  vositalariga  ommaviy  axborot  vositalari  ma’lumotlari,  kompyuter  va 
internet,  reklama  va  ommaviy  madaniyat,  yoshlar  madaniyati,  globallashuv, 
axborotlashuv jarayonlari kiradi.  
Boshqacha aytganda zamonaviy bola, o’smir, o’spirin axborotlar makonida 
yashayapdi va shakllanmoqda. Pedagogik maqsadlarga erishishda tarbiyachilardan 
barcha  manbalarni,  omillarni,  vositalarni  mazmun-mohiyatini  bilish  talab  etiladi. 
«vosita»  tushunchasi  izohli  lug’atlarda  bir  necha  ma’nolarni  bildiradi.  Vosita  bu 
birinchidan – maqsadga erishishdagi harakat usuli, ikkinchidan – biror narsa uchun 
qo’llaniladigan  predmetlar,  moddiy  qadriyat,  uchinchidan  –  falsafa,  iqtisodda 
«vosita»  xomashyo,  inson  faoliyati  ob’ekti,  ishlab  chiqarish  uchun  dastlabki  
material,  to’rtinchidan,  pedagogikada  ta’lim-tarbiya  jarayonida  qo’llaniladigan 
mehnat qurollari, narsa va predmetlar yig’indisi.  
Yuqoridagilardan kelib chiqib aqliy tarbiya vositasi deganda, birinchidan–
umumiy  ma’noda  barcha  ijtimoiy,  madaniy,  tabiiy  borliqni,  barcha  ijtimoiy 
institutlar 
va 
sivilizatsiyani 
yaratishni, 
ikkinchidan–tarbiya 
jarayonida 
qo’llaniladigan narsa va predmetlarni tushunamiz.  
O’z  navbatida  narsa  va  predmetlar  o’z  joyida  turganda  tarbiya  vositasi 
bo’la  oladimi  ,degan  savol  tug’iladi.  V.I.Juravlevning  fikricha,  buyum  va  narsa 
tarbiya  vositasi  emas,  u  qachonki  tarbiyalanuvchi  faoliyatida  ishtirok  etsagina 
tarbiya vositasi bo’la oladi.  
V.S.  Selivanovaning  fikricha,  tarbiyalanuvchilarning  faoliyat  turlari 
(o’qish,  mehnat,  o’yin,  muloqot)  bu  tarbiyaning  fundamental  vositalaridir. 
Pedagogika  va  psixologiya  inson  o’z  malakalarini,  xulq-atvor  modelini, 
qadriyatlari, hissiyotini odamlar bilan muloqot qilish jarayonida shakllantiriladi va 
rivojlantiradi  deb  ta’kidlaydi.  Shuning  uchun  pedagog,  sinf  rahbari  tarbiya 
maqsadiga  erishish  uchun  tarbiyalanuvchlarni  turli  faoliyatlarini  tashkil  etishni 
bilishi kerak.  
Har qanday maktabda bolalarni darsdan tashqari faoliyatlarini tashkil etish 
o’qituvchining asosiy ish sohasi hisoblanadi.  
Maktablarimizda  sinfdan  tashqari  faoliyatning  quyidagi  turlari:  bilish, 
qadriyatga 
yo’naltirilgan, 
ijtimoiy, 
estetik, 
dam 
olish, 
texnik, 
sport, 
sog’lomlashtirish faoliyatlari tashkil etiladi.  
Bilish  faoliyati  o’quvchilarda  bilishga  qiziqishni  rivojlantirish,  bilishlarni 
to’plash,  aqliy  qobiliyatni  shakllantirish  aqliy  tarbiyalash  maqsadida  ekskursiya, 
olimpiada, konkurs, ilmiy konferensiya shakllarida tashkil etiladi.  
 

---

  
 
                                                                     
36