Muqaddima

8.5. Ko’nikma va malakalarni shakllantirish 
Ko’nikma  va  malakalarni  shakllantirish  bilimlarni  o’zlashtiribgina  qolmay 
xilma-xil ko’nikma va malakalarni ?osil ?iladilar. 
Ko’nikma  -  mash?  ?ilish  natijasida  yuzaga  kelgan  ?atti-?arakatlarning 
avtomatlashgan  usuli.  Fiziologik  ji?atdan  ko’nikma  bosh  miyaning  katta  yarim 
sharlari  po’stlo?ida  ?osil  bo’lib,  va?tinchalik  nerv  bo?lanishlarining  bar?aror 
tizimining funksiyasini ta'minlaydi.  
Dinamik-stereotiplarni  yaratish  sharoitlari  bir  va?tning  o’zida  avtomatlashgan 
akt  bilan  murakkab  analitik-sintetik  faoliyatni  yuzaga  keltiradi.  Buning  natijasida 
nafa?at ko’nikmalar, balki malakalar ?am yuzaga keladi. 
Malaka  -  oldinga  ?o’yilgan  ma?sad  va  ?atti-?arakat  sharoitidan  kelib 
chi?adigan muvaffa?iyatli ?arakatlar usulidir. Malakalar ?atti-?arakatning ma?sad va 
konkret  shart-sharoitlariga  tegishli  bo’lgan  ?olda  doimo  suyanadi.  Odam  ishni 
?anchalik  yaxshi  bilsa,  uni  shunchalik  malakali  amalga  oshiradi  va  undan 
foydalanadi. 

---

Ko’nikma va  malakalar ?atti-?arakat uslubi bo’la turib, ma'lum faoliyat turiga 
?arab ishlab chi?arish, o’?uv, ijtimoiy, sport, tashkiliy, texnik faoliyat, ilmiy faoliyat, 
san'at  so?asidagi  ko’nikmalar  va  bosh?alar  bo’lishi  mumkin.  Lekin,  barcha  faoliyat 
turlarida ?o’llaniladigan ko’nikma va malakalar mavjud: bular - ?arakat, sensor, a?liy 
ko’nikma  va  malakalardir.  ?arakat  ko’nikmalariga  jismoniy  me?nat,  sport  va  o’?uv 
ko’nikmalari (xat yozish, tez o’?ish va ?okazo) kiradi. 
Sensor  ko’nikma  va  malakalarga  o’lchov,  yoru?lik,  ovoz  va  simvolik 
ma'lumotlarni  tez  va  to’?ri  ?abul  ?ilish  bilan  bo?li?  bo’lgan  va  bosh?arish 
markazlarida takrorlab borishlar kiradi. 
Akliy  ko’nikma  va  malakalarga-kuzatish  usullari,  malakalarni  rivojlantirish, 
o?zaki  va  yozma  ?isob-kitobni  ishlab  chi?ish,  ?arakatlarga  yo’naltirish,  kitob  bilan 
ishlash,  arxiv  materiallarini  yi?ish,  ilmiy  tajriba  o’tkazish  va  ?okazo.  Ko’nikmalar 
mash? kilish natijasida yuzaga keladi, ya'ni bunda ma?sad sari yo’naltirilgan (doimiy) 
?aytarish  musta?kamlashga  olib  keladi  va  samarali  usullar  asosida  ?ayta-?ayta 
?aytarilishi amalga oshiriladi. 
Inson  tomonidan  egallangan  ko’nikma  va  malakalar  yangi  ko’nikmalarni 
shakllantirishiga ta'sir ko’rsatadi. Qonuniyatlar: 
1. 
Ko’nikma    ?osil    bo’lishining    notekis    jarayoni.    Bu mash?larning 
egri grafigida namoyon bo’ladi.  
2. 
Ko’nikmalarning 
ko’chishi. 
Ijobiy 
ko’nikmalarning 
yangilarinishakllanishiga   ta'siri   ko’chish   deyiladi.   Ko’nikmalardagi   salbiyta'sir    
esa      interferensiya      deb        ataladi,        bunda      eski      ko’nikmayangisining 
shakllanishiga xala?it beradi. 
3. 
Ko’nikmani    progressiv    va      regressiv      -    ko’nikma    uzo?    va?t 
mi?dorida 
xizmat 
?ilishi 
uchun 
undan 
foydalanish 
lozim. 
Aks 
?olda 
deavtomatlashtirish      yuzaga      kelib,      zarur      ?arakatlar      o’z      tezligi,  yangiligi,       
ani?ligi            va            avtomatlashtirilgan            ?arakatlarni  ta'minlovchi  xususiyatlarini 
yo’?otadi. 
Odatlar  bu  shunday  ?atti-?arakatlarki,  ular  o’z-o’zidan,  avtomatik  tarzda  yuz 
beradi. Odatlarni insonning madaniy va alo?iy xul?ida a?amiyati katta. 
Ta'lim  bosh?ariladigan  jarayoni  bo’lib,  bunda  ?ar  bir  bolaning  ?arakati 
?adamba-?adam  nazorat  ?ilinadi,  o’?ituvchi  ?ar  bir  bos?ichda  o’?uvchining 
bilimlarini  malakalarini  o’zlashtirish  ?a?ida  axborot  olib  turadi,  yangi  material 
avvalgi materialni o’zlashtirishga ?arab ta?dim etiladi.