Muqaddima

8.1. O’quv faoliyatining psixologik mohiyati 
 O’quv  faoliyati   bu  shunday   faoliyatki,   unda  shaxsning  psixik jarayonlari   
shakllanadi      va      rivojlanadi,        uning      asosida      yangi  faoliyatlar  yuzaga  keladi. 
O’?uv  faoliyati  insonning  butun  ?ayoti  davomida  namoyon  bo’luvchi  uzluksiz 
jarayondir. 
Rus  psixologi  A.N.Leontev  inson  faoliyatining  psixik  va  amaliy  shakllari 
mavjudligini, bola ongi aynan o’?uv faoliyatida o’sishini ta'kidlaydi. 
D.B.Elkonin  esa  o’?uv  faoliyatining  xususiyatlarini  ko’rsatib,  uni  mo?iyatiga, 
mazmuniga va o’zini namoyon bo’lish shakliga ko’ra ijtimoiyligini ta'kidlaydi. 
 O’?uv  faoliyati  bu  shunday  faoliyatki,  uning  natijasida  avvalo  o’?uvchida 
o’zgarish  yuz  beradi.  Uning  ma?suli  turli motivlar  asosida ?urilgan bo’lishi darkor. 
Bu motivlar bevosita o’?uvchi shaxsining o’sishi va rivojlanishi bilan bo?li? bo’lishi 
kerak.  O’?uv  faoliyati  ta'lim,  o’?ish  va  o’rganish  degan  tushunchalar  bilan  bevosita 
bo?likdir.  Ta'lim  o’?ituvchi  va  o’?uvchi  ?amkorligidagi  o’?uv  faoliyati,  
o’?ituvchining      bilim,  ko’nikma    va    malakalarini      o’?uvchilarga  o’rgatish 
jarayonidir. 
Ta'lim  jarayoni  bevosita  muayyan  axborotni,  ?arakatlarni,  xul?-atvorning 
shakllarini  o’zlashtirishga  ?aratilgandir.  O’?ish  va  o’rgatish  tushunchalari  o’?uv 
faoliyati  bilan  bo?li?  bo’lib,  ular  bilim,  ko’nikma  va  malakalarni    o’zlashtirishga, 
o’rgatishga xizmat ?iladi. 
O’?uv faoliyatining besh elementi mavjud: 
1. O’?uv motivlari. 
2.O’?uv topshiriklari. 
3. O’?uv ?arakatlari. 
4. O’?ituvchining  nazorati. 
5. O’?ituvchining  ba?olashi. 
D.B.Elkoninning    ta'kidlashicha,  o’?uv  faoliyatining  shakllantirilishi  bu 
faoliyat  ayrim  kishilar  bajarilishini  asta-sekinlik  bilan  o’?uvchining  o’ziga 
o’?ituvchining ishtirokisiz musta?il bajarish uchun o’tkazilishidir. 
Ta'lim  jarayoni  alo?ida  tashkil  etiladigan  ?amda  bosh?ariladigan  faoliyat 
bo’lib,  u  o’?uvchilarning  o’?uv  faoliyatlarini  tashkil  etadi  va  ularni  bosh?aradi. 
Ta'lim jarayoni besh elementdan iborat: 
1. 
Ta'limning maksadi - nima uchun o’?itish kerak? 
2. 
Ta'limning mazmuni - nimaga o’?itish kerak? 

---

3. 
Ta'limniig metodlari, usullari va pedagogik mulo?ot yo’llari. 
4. 
Ta'lim beruvchi. 
5. 
O’?uvchi. 
Ta'lim  jarayonini  tashkil  etish:  ideal  va  amaliy  faoliyatning  u  yoki  bu  turini 
muvaffa?iyatli  tashkil  etish  uchun  zarur  bo’lgan  tash?i  olamning  mu?im  a?amiyatli 
xossalari  xususidagi  axborotning  o’zlashtirilishi:  faoliyatning  ana  shu  barcha  turlari 
tarkib  topgan  usullari  va  jarayonlarining  o’zlashtirilishiga;  ma?sadga    muvofik  
keladigan  usullar  va  jarayonlarni  to’?ri tanlash va foydalanishga bog’liq. 
Ta'lim jarayonining muvaffa?iyati: 
1. 
Motivasiya. 
2. 
Ma'lumot usullari. 
3. 
Ma'lumotning tushunarliligi. 
4. 
Xotira. 
5. 
Ma'lumotni ko’llash. 
Ta'lim  va  ta'lim  jarayonida  bolaning  rivojlanishi  muammosi  yosh  davrlari 
vapedagogik psixologiya fanining asosiy  masalalaridan biridir. Ta'lim va rivojlanish 
muammosiga doir ?ator nazariyalar ishlab chi?ilgan bulib, ulardan biri: 
1. A?liy xatti-?arakatlar, bilimlar, malaka va ko’nikmalarni bos?ichma-bos?ich 
rivojlantirish nazariyasi (P.Ya.Galperin). 
P.Ya.Gal'perin  nazariyasi  bo’yicha  bilimlarni  o’zlashtirish  jarayoni  olti 
bos?ichni boshidan kechirib, ularga: 
1. 
Motivasiya. 
2. 
Tushuntirish. 
3. 
Moddiy formadagi ?atti-?arakatlarni bajarish. 
4. 
Baland ovozda ?atti-?arakatlar va vazifalarni bajarish. 
5. 
Bajariladigan ?atti-?arakatlarni ichki rejada ovoz chi?armay bajarish. 
6. 
Faoliyatni fikran bajarish kiradi. 
Ushbu nazariyada ta'limning uchta asosiy turlari ajratiladi: 
- 
birinchi turda - ?atti-?arakatlarni o’zlashtirish xatolar bilan 
kechadi,    berilayotgan    material   yetarli    darajada   anglanilmaydi, 
ta'lim oluvchi ta'limning asl mo?iyatini tushunib yetmaydi; 
- 
ikkinchi    turda   -    materialni    nisbatan    dadil    va    to’la 
tushunilishi va material bilan bo?li? tushunchalarni ajratilishi 
bilan xarakterlanadi; 
- 
uchinchi  tur -  tez,   samarador   va   bexato   ?atti-?arakatlarni 
o’zlashtirilishini ta'minlab beradi. 
V.V.Davidov  nazariyasi.  Ushbu  nazariya  kichik  maktab  yoshidagi 
o’?uvchilarni ilmiy tushunchalarni o’zlashtirilishini tashkil ?iladi.  
Bunda  o’?uvchilar  tomonidan  ta'lim  jarayonida  nazariy  tushunchalar  tizimini 
o’zlashtirilishi lozim bo’lib, bu o’z o’rnida xususiydan umumiy bilimlarga o’tilishni 
ta'minlaydi.  Qator  nazariyalar  muammoli  ta'lim  bilan  bo?li?  bo’lib,  L.V.Zankov  va 
A.M.Matyushkin  tomonidan  olib  borilgan  tad?i?otlar  ta'limda  muammoli  darslarni 
tashkil etishga ?aratilgandir. 
Ta'limning  psixolik  asoslari  muammosi  ko’pgina  masalalarni  ?amrab  oladi. 
Ta'limning  muvaffa?iyati  bir  ?ator  psixologik  omillarga  bo?li?  bo’ladi.  Avvalo 

---

o’?uvchining o’?ishga bo’lgan munosabatiga to’xtaylik. Bu munosabat di??atda, ?is-
tuy?ularda,  ?izi?ishlar  va  irodada,  shuningdek,  shaxsning  tutgan  yo’lida  namoyon 
bo’ladi. 
Ta'lim  jarayoni  avvalo  o’?uvchilar  di??atini  yo’lga  solishni  talab  etadi. 
Darslarda ko’rgazmali ?urollardan, axborot texnologiyalari vositalaridan foydalanish 
ta'lim  oluvchida  ixtiyorsiz  di??atni  yuzaga  keltiradi.  Ta'lim  jarayonida  ta'lim 
beruvchining  vazifasi  darsda  ishlash  ?olatini  yuzaga  keltirishgina  emas,  balki 
o’?uvchilarning  darsda  o’tiladigan  materialini  idrok  etishga  tayyor  turishlarini 
kuzatish  ?amdir.  Dars  jarayonida  o’?uvchilarning  di??ati  o’zgarib  turadi.  O’?itish 
jarayonida  bu  ?onuniyatlarni  nazarda  tutish  va  o’?uvchilar  di??atini  materialning 
asosiy ji?atlariga jalb etish ?amda ularni takrorlash kerak. 
Ta'lim  jarayonining  samaradorligi  ko’p  ji?atdan  o’?ituvchi  tomonidan 
beriladigan  ko’rsatmalarga  ?am  bo?li?.  O’?ituvchining  roli  shundan  iboratki,  u 
o’?uvchilarga  tegishli  ustanovkani  ?osil  kilishi,  nimani  va?tincha,  nimani  umrbod 
esda  olib  kolishi  kerakligini,  nimani  butunlay  esda  olib  ?olmasdan,  fa?at  tushunib 
olish kifoya ?ilishini, nimani so’zma-so’z esda olib ?olishni, nimaning ma'nosini o’z 
so’zlari  bilan  aytib  berish  uchun  esda  olib  ?olish  zarurligini  ko’rsatib  o’tishi  lozim. 
Kuzatishlar ko’rsatadiki, bunday ko’rsatmalar berilmaganda, o’?uvchilarda ko’pincha 
noto’?ri tasavvurlar vujudga keladi. 
O’?itishning  emosionalligi  ta'limning  muvaffa?iyatliligini  ta'minlovchi 
omillardan biridir. Ta'lim berish jarayoni emosional jarayon.  
Agar  o’?uvchilarga  berilayotgan  axborot  ularda  ?ech  ?anday  ?is-tuy?u 
uy?otmasa,  uni  o’?uvchilar  yaxshilab  esda  olib  ?olmaydilar.  Gap  o’?uvchilarning 
psixik ?olatlari, ya'ni ularning muayyan bir paytdagi kechinmalari  ?a?ida ?am borishi 
kerak, albatta. Ulardagi ?uvonchli, optimistik kayfiyat o’?uv faoliyatini juda samarali 
?iladi. O’?uvchilar emosional ru?dagi materialni durustro? o’zlashtirib oladilar. 
O’tkazilgan  tajribalar  o’?uvchilar  ?ech  ?anday  ?is-tuy?u  uy?otmaydigan 
materialga  ?araganda,  emosional  ru?dagi  materialni  yaxshiro?  eslab  ?olishlarini 
ko’rsatadi. O’?ituvchi o’?uv jarayonining emosional tomoni ?a?ida ?amxo’rlik ?ilishi 
kerak.  Bu  muammo  juda  mu?im  a?amiyatga  ega,  Chunki,  birinchidan,  ta'limning 
mazmuni  ni?oyatda  murakkablashib,  ?ajmi  esa  ?oyat  kattalashib  ketgan.  Uning 
muvaffa?iyatli  o’zlashtirilishiga  erishish  uchun  o’?uvchilarning  o’?uv  faoliyatini 
kuchaytirish  lozim.  Ijobiy  tuy?ular  o’?uv  me?natining  samaradorligiga  kuchli  ta'sir 
etadi. ?afsala bilan bajarilgan be?araz munozara paydo bo’ladi, ba?slashiladi, befar? 
?aragan yoki undan ?am  salbiy munosabatda bo’lgan ishga esa, ?ech ?anday ?afsala 
bo’lmaydi. 
Jamiyatimizdagi me?nat - ?a?i?iy ijod, ?uvonch manbai. Maktab o’?uvchilarida 
o’?uv  me?natiga  ijobiy  munosabat  uy?otib,  me?natning  ?a?i?iy  ijodga,  ?uvonch 
manbaiga aylanishiga ko’maklashish kerak. 
?adimda  greklar  juda  ajoyib  iborani  ?o’llaganlar:  "Talaba  -to’ldirilib  turilishi 
kerak bo’lgan idish emas, balki yo?ib turilishi lozim bo’lgan mash'aldir". Bu fikrning 
tagida  chu?ur  ma'no  bor.  Zero,  o’?ituvchi  biz  yu?orida  ta'kidlab  o’tgan  ta'lim 
metodlari:  muammoli  ta'lim,  ?isman  izlanish  metodi  va  tad?i?ot  metodlaridan  keng 
?o’llanishi  kerak.  Ta'lim  jarayonini  bugungi  kundagi  asosiy  talablaridan  biri  erkin 
fikrlovchi,  musta?il  tafakkurga  ega  bo’lgan  shaxsni  shakllantirish  bo’lib,  yu?orida 

---

aytib  o’tilgan  metodlardan  foydalanish  uch?unlardan  katta  mash'allar  paydo 
bo’lishini ta'minlab beradi. 
Ta'lim jarayonida o’?uvchilarning bilishga ?izi?ishlari ?oyat katta rol o’ynaydi. 
Ma'lumki, ?izi?ish o’?uvchilarning emosional bezagi, biror buyumni, biror faoliyatni 
tanlash munosabati va yo’nalishidir. 
Ma'lumki,  psixologiyada  ?izi?ishning  ikki  turi  o’?uvchilarning  ta'lim 
jarayonida  ani?lanadi.  Birinchisi,  bevosita  ?izi?ish,  ikkinchisi  bilvosita  ?izi?ish.  ?ar 
bir  o’?ituvchi  o’z  o’?uvchilarida  o’z  faniga  nisbatan  bilvosita  ?izi?ishni  tarkib 
toptirishga  ?arakat  ?iladi.    ?izi?ishlar  or?ali  o’?uvchilarda  ta'limga  faol  munosabat 
namoyon   bo’ladi.   Psixologiyada  ?izi?ish  -  bu  shaxsning  o’zi  uchun ?immatli    
yoki  yo?imli        bo’lgan        muayyan  narsa        yoki        ?odisalarga  munosabatidir.     
?izi?ishlar        shaxsning        mu?im        va        individual  xususiyatlaridan    biri  bo’lib 
?isoblanadi.    ?izi?ishlar    o’?uvchilar  ?ayotida  katta  rol  o’ynaydi.  Ular  o’?uv 
faoliyatini  faollashtiruvchi  asosiy  turtkilar  -  motivlardir.    Kizi?ishlar  maktab 
o’?uvchisiga  fan  asoslarini          durustro?          o’zlashtirib          olishlariga,          a?liy 
?obiliyatlarning o’sishiga, bilim doirasining kengayishiga imkon beradi.    
O’?ituvchilarning  vazifasi   o’?uvchini  dastlab  ?izi?tirib ?olgan ishning  o’zi 
bilan  shu?ullanishga  majbur  ?ilish  emas,  balki  undagi  ?izi?ishlarni  chu?urlashtirish 
va kengaytirish,   ta'sirchan ?ilish, ?izi?ishlarining  markaziga  aylanib ?olgan  faoliyat 
bilan shu?ullanish istagiga, mayliga aylantirishdir. 
O’?uvchilarning  muayyan  ma?sadni  ko’zlab  ish  tutishida,  ?iyinchiliklarni 
yenga  olishida,  ishdan  chal?itadigan  narsalar  bilan  shu?ullanishdan  o’zini  tiya 
olishida,  unda  o’?ishga  ishtiyo?  tarkib  toptirishda  namoyon  bo’ladigan  iroda,  ta'lim 
jarayonida alo?ida a?amiyat kasb etadi.  
Umumiy  psixologiya  kursidan  ma'lumki,  iroda  bu  shaxsning  o’z  oldiga 
?o’ygan  ma?sadining  ani?ligi,  uni  amalga  oshirish  uchun  intilishi,  ma?sad  yo’lida 
ma'lum  bir  ?arorga  kelish  tezligi  va  uni  o’z  va?tida  ijro  etishi  bilan  belgilanadigan 
sifatidir.  Ta'lim  jarayonida  o’?uv  materialiga  bo’lgan  di??atning  bar?aror  bo’lishida 
irodaviy  zo’r  berishning  a?amiyati  ni?oyatda  kattadir.  Ta'limda  iroda  o’?uvchida 
maktab  va  uyda  o’tkaziladigan  mash?ulotlarga  tayyor  turishda  namoyon  bo’ladi. 
O’?uv  materialini  o’rganish,  eslab  ?olish  va  o’?uvchining  irodaviy  zo’r  berishiga 
bo?li?.  Iroda  o’?uvchilarning  fikrlash  faoliyatlarida  -  masalani  yechishga,  ?o’yilgan 
savolga  javob  topishga  va  ?okazolarga  intilishida  namoyon  bo’ladi.  Ular 
o’?uvchilarda ko’nikma, va malakalarni ?osil ?ilishda ?am tarkib topadi. Psixologlar 
olib borgan tad?i?otlarda o’?uvchilar tomonidan berilgan materialning o’zlashtirilishi 
ko’p  ji?atdan  irodaning  tarbiyalanishiga  bo?li?dir.  Irodaviy  aktivlik  ta'limning  zarur 
shartidir.  Ta'lim  muassasasidagi  ta'lim  jarayonining  o’zi  o’?uvchilardan  irodaviy 
o’stirish omillaridan biridir. Bunda o’?uvchilarning kundalik rejimi, o’?ish va o?ilona 
dam olishni bir-biri bilan to’?ri almashtirib turishda katta rol o’ynaydi. 
Ta'lim  jarayonida  bilish  jarayonlarini  shakllantirishga  alo?ida  e'tibor  berish 
lozim.  Zero  bilish  jarayonlari  juda  murakkab  faoliyat  bo’lib,  unda  jonli 
musho?adadan mav?um tafakkurga, mav?um tafakkurdan esa amaliyotga o’tiladi, ana 
shundan so’ng ob'ektiv ?a?i?at  bilib olinadi. Binobarin, biz birinchi navbatda ko’rib 
chi?ishimiz  lozim  bo’lgan  narsa  o’?uv  materalini  idrok  ?ilish  jarayonidir.  Umumiy 
psixologiya kursidan ma'lumki, idrok bu narsa va ?odisalarni sezgi organlariga ta'sir 

---

etishi natijasida ularning kishi psixikasida yaxlit obrazini paydo bo’lishi bo’lib, idrok 
etish jarayoni ta'limda turli formalarda o’?ituvchining o?zaki ?ikoya ?ilishida, su?bat 
o’tkazishda, ma'ruza o’?ishida, kinodars, televizion parcha, sxemalar va ko’rgazmali 
?urollar  ko’rsatish,  ekskursiyalar  o’tkazish,  o’?uvchining  o’ziga  darsliklar  ?amda 
bosh?a  ko’llanmalarni  o’?itish  tarzida  o’tishi  mumkin.  Shuni  alo?ida  ta'kidlash 
lozimki, idrokni tarkib toptirishda o’?uvchilarning yosh xususiyatlarini ?isobga olish 
ni?oyatda mu?imdir.  
Chunki,  fazoni,  va?tni  va  ?arakatlarni  idrok  etishda  ?am  yosh  xususiyatlarda 
turli far?lar mavjud bo’ladi.