302
po
‘
stloq hujayralari faolligi natijasi ekanini ko
‘
rsatadi. Bu faollikni doimo mavjud bo`lgan
kuehsiz ta‘sirotlar (xonaning
isib yoki sovib ketishi, to'shak ostidagi
narsaning botishi, tovushlar, chanqash va boshqalar) kuchaytiradi. Ular turli tuyg
‘
ularni yuzaga
chiqaradi, bu tuyg'ular ko'rilayotgan tushga aralashib ketadi.
Tushning mavzusi ongda birin-kefm namoyon bo`ladigan ko‗ruv va eshituv obrazlaridan
iborat. I. P. Pavlovning fikricha, tush ko'rishning asosi awal kechirgan qo
‘
zg
‘
alishlarning uyqu
vaqtida o
‘
ziga xos faollikda bo`lgan po‗stloq hujayralarida qayta tiklanishidir. Ma‘lumki,
ko‗rgan- eshitganimiz po'stloq hujayralarida qayd qilinadi, izsiz yo'qolib ketmaydi, nerv
tizimida iz qoldiradi Bedorlik holatida bu izlar paydo qiladigan qo
‘
zg
‘
alishlar ko
‘
pincha
tormozlangan bo`lib, faqat eslaganda tormozlanishdan chiqishi mumkin. Uyqu vaqtida bu iz
qo"zg
‘
alishlarnmg toraiozlarnshdan chiqishi osonlashadi, ularning kuchi shunchalik ortadiki,
tushimizda- bo
fi
lib oigan voqealarni bevosita ko'rayotgandek bo`larniz.
Tush ko'rishga boshdan kechirilgan voqealar izlarimng miyada qayta tiklanishi asos
bo`lishini ba‘zi dalillar isbotlaydi. Masalan, koV bo`lib tug
‘
ilgan bola tushida hech qachon
ko
‘
ruv obrazlarni ko‗rmaydi. Es-hushini tanib olgandan keyin ko
‘
r bo`lgan odamning tushida
ko
‘
ruv obrazlar namoyon bo`ladi. Tushda awal boshdan kechirilmagan, ko'ril- magan,
eshitilmagan hodisalar uehramaydi.
Bo`lib o
‘
tgan hodisalar izining markaziy nerv tizimida- tiklanishi turli xarakterga ega
bo`lishi mumkin. Ba‘zan tushda o'tgan hodisalarning vaqtdagi va fazodagi tartibi saqlanib
qoladi. Ko'pincha tushda ancha ilgari sodir bo`lgan hodisalar kechagi-bugungi hodisalarga
aralash-quralash bo`lib ketadi. Masalan, tushda ko
‘
p yillar oldin oiib ketgan odamni yaqinda
tugilgan
bola bilan ko
‘
rish mumkin.
Tushda umuman ko
‘
rilmagan odam yoki tabiatda uchramaydigan hayvon qiyofasini,
boshdan o'tmagan hodisalarni ham ko
‘
rish mumkin, degan fikr bor. Ammo, bu fikr haqiqatdan
uzoq. Sinchiklab tekshirilsa, tushda ko'rilgan notanish odam yoki antiqa hayvon haqida
qayerdadir o
‘
qilgani, kim bilandir gaplashilgani. bo`lmagan hodisani odam xayolidan o
‘
tkazgam
ma‘lum bo`ladi.
GIPNOZ
Gipnoz uyquga yaqin o
‘
ziga xos holat. Bu sun‘iy holat odam yoki hayvonga boshqa odam
tomonidan faol ta‘sir qilish yo`li bilan paydo qilinadi. I. P. Pavlovning fikricha. gipnotik
holatning rivojlanishi tormozlanish jarayonining miya po
‘
stlog
‘
iga yoyilishi natijasidir. Gip- noz
va uyqu bir xil sharoitda yuzaga chiqadi. Uyquga o
‘
xshab, gipnozni kuehsiz, ritmik ravishda
takrorlanadigan ta‘sirotlar yuzaga chiqaradi. Gipnozga odatda uyqu chaqiradigan shartli
ta‘sirotlarni («uxlang, uxlang» degan so
‘
zni) qayta-qayta takrorlash bilan erishiladi. Gip-
nozning uyqudan farqi shundaki, gipnoz vaqtida gipnotik ya‘ni, gipnoz qilinayotgan odam bilan
gipnozchi ya‘ni, gipnoz qiluvchi shaxs o'rtasida nutq orqali aloqa saqlanib qoladi. Gipnozda uch
davr ajratiladi: 1) mudrash davri, bu vaqtda gipnotik gipnozchining gapiga qarshilik ko
‘
rsatib,
ko'zlarini ochishi mumkin; 2) yuzaki uyqu davri —gipnotik gipnozchining ishontirishiga
qarshilik ko
‘
rsata olmaydi, ko
‘
zlarini ocha olmaydi; 3) somnambulizm, chuqur uyqu davri,
gipnotik
gipnozchiga butunlay bo
‘
ysunadi va bo`lgan hodisalarni eslab qolmaydi.
Gipnozga moyillik odamning yoshL jinsi, sabmatligi, charchaganligi, idroki va boshqa
shaxsiy xususiyatlariga bog‘liq.
Gipnoz vaqtida gipnozchi gipnotikning ongiga ta‘sir o'tkazadi, uning xohishi bilan
hisoblashmasdan, o‗zi xohlagan narsaga ishontiradi.
Gipnoz ming yillar davomida qo`llab kelinayotganiga qaramay, uning mexanizmlarida
ko'pgina
noanihliklar bor, gipnoz nazariyasi hozirgacha toia ishlab chiqilmagan.
Psixologiya nuqtai nazaridan, gipnoz odam idrokining taslim bo`lishi va gipnozchining
buyraqlarim ko
‘
r-ko
‘
rona
bajarishidan iborat,
Gipnoz vaqtida odanming oliy nerv faoliyati keskin o'zgaradi, uni sezgilari o
‘
zgarganiga,
jumladan, og
‘
riq yo
‘
qolganiga ishontirish mumkin. Gipnotikka u boshqa yoshdaligini, boshqa
