Muqaddima

 

---

 
 
273 
 
HID BILISH
 
Bu  sensor  tizimning  retseptori  yuqori  burun  yo`lida  joylashgan.  Ular  birlamchi 
retseptorlardan bo`lib ikkita o
‘
simtaga ega. Hujayra tanasining tepa qismida kiprikchalar 
bilan  tugaydigan  dendrit, 
asosidan 
esa 
akson 
boshlanadi.  Dendritnmg 
uchi  cho
‘
qmor  shaklida 
kengaygan,  unda  6-12 
dona  juda  ingichka.  (0,3 
mkm),  uzunligi  10  mkm 
bo`lgan 
(kiprikchalar) 
o
‘
sib  chiqqan  (72-rasm). 
Kiprikchalarni 
maxsus 
bezlarning 
suyuqlik 
mahsuloti qamragan. Ular 
xarakat qilish qobiliyatiga 
ega.kiprikchalarning 
ko'pligi  va  xarakatlanishi 
hidli  modda  molekuiasi 
bilan uchrashish ehtimolini oshiradi. Odamda hid bilish retseptorlari soni 10 mln atrofida 
ular tayanch hujayralar o
‘
rtasida joylashgan. 
Hid  bilish  retseptorlarining  aksonlari  birlashib,  hid  bilish  piyozchalariga  kiradi, 
ulardan  boshlangan  nerv  yo‘li  miya  po
‘
stlog
‘
ida  tugaydi.  Bu  yoi  limbik  tizim  va 
gipotalamus bilan bog
‘
langan. 
Hidli  moddalarning molekulalari  retseptorlar atrofiga burundan nafas bilan kiradi va 
kiprikchalar nasiga ta‘sir qilib amembranasiga ta‘sir qilib afferent tolalarda impuls paydo 
bo`lishiga olib keladi. 
 
 
72-rasm. Hid sezuvchi  
retseptor tuzilishi 
 
Hht—hid sezuvchi  hujayra; 
Hch™ hidlov cho
‘
qmori; 
k-kiprikchalar; 
Mt-markazga intkluvchi tola; Th—tayanch hujayra; 
Ah— asos hujayra. 
 
 
 
Hidli  modda  taralgan  havo  burunga  kirsayu,  lekin  xarakatlanmasa,  retseptorlardan 
markazga  intilgan  impulslar  tez  tugaydi  —  ularda  adaptatsiya  rivojlanadi.  Hid  bilish 
retseptorlarining  sezuvchanligi  juda  yuqori—  yakka  xujayrani  qo‘zg‘atish  uchun  bir, 
ko
‘
pi bilan bir necha dona modda molekuiasi kifoya. Ammo, hidni payqash uchun ‗0 ga 
yaqin retseptor hujayra qo
‘
zg‘alishi kerak. Havoda hidli modda miqdori oz bo`lganda hid 
borligi payqaladi, bu miqdor ko'paysa, moddaning hidi aniq bilinadi. 
 

---

 
 
274 
 
XIDLAR TASNIFI 
 
Xidlar sinifi 
Nimaning xidiga 
o‘xshaydi 
Standart sifatida ishlatiladigan 
modda 
Gul xidi 
Efir xidi 
Muskus xidi 
Kamfora xidi 
Sasiq xidi 
Achiq xid 
Atir gul 
Nok 
Muskus 
Evkalipt 
Sasigan tuxum 
sirka