Muqaddima

AZOT MUVOZANATI 
Oqsillar yog‘lar va uglevodlardan tarkibidagi azot bilan farq qiladi. Bu farq oqsillar 
almashinuvini. o
‘
rganishda qulay. Oqsillar almashinuvning natijasini azot muvozanatidan 
bilish  mumkin.  Organizmga  ovqat  bilan  tushganda  va  siydik,  ter  bilan  ajraladigan  azot 
miqdorlari nisbati azot balansi deb ataladi. 
Organizm ovqat bilan tushgan azotning hammasini o'zlashtira olmaydi. Azotning bir 
qismi  axlat  bilan  chiqib  ketadi.  Shu  sababli,  organizmga  tushgan  va  o
‘
zlashtirilgan 
azotning  haqiqiy  miqdorini  aniqlash  uchun  ovqatdagi  azot  miqdoridan  axlatdagi  azot 
miqdorini  ajratish  zarur.  Oqsildagi  azot  miqdori  o
‘
rtacha  hisobda  16%.  Demak<  6,25  g 
oqsilda  1  g  azot  bor.  Topilgan  azot  miqdorini  6,25  ga  ko‗paytirib,  oqsil  miqdorini 
aniqlash  mumkin.  Ovqat  oqsillari  tarkibida  organizmga  tushgan  azot  mnqdori  bilan 
organizmdan  chiqarilgan  azot  miqdori  o
`
rtasida  malum  aloqadorlik  bor.  Odatda  katta 
yoshli sog`lom odamning orga- nizmidan chiqariladigan azot miqdori qabul qilinganazot 
miqdoriga  teng  bo`ladi.  Bu  azot  muvozanati  deyiladi.  Ovqat  bilan  qabul  qilinadigan 
miqdor  oshsa,  organizmdan  chiqarib  tashlanadigan  azot  miqdori  ham  ortadi,  azot 
muvozanati ancha yuqori pog‘onada saqlanadi. Organizmda azot zaforirasi deyarli yo
‘
q. 
Keragidan ortiqcha qabul qilingan oqsillar energiya manbai sifatida sarflanadi. 
Organizmga  tushgan  azot  miqdorining  chiqarib  tashlanadigan  azot  miqdoridan  ko
‘
p 
bo`lishi  musbat  azot  muvozanati  deyiladi.  Aksincha,  chiqarib  tashlangan  azot 
miqdorining organizmga tushgan azot miqdoridan ko‗p bcf lishi manfiy azot muvozanati 
deyiladi. 
Tana  massasining  oshishi  (o
`
sayotgan  organizmlarda,  uzoq  davom  etgah  va  ozib 
ketishga  olib  kelgan  kasalliklardan  tuzalayotgan  davrda,  homiladorlik  davrida)  odatda 

---

 
 
211 
 
musbat  azot  muvozanatga  olib  keladi.  Bunda  organizmda  oqsil  sintezlash  jarayoni 
ularning parchalanishidan tezroq kechadi. 
Azot organizmda saqlanib qoladi. 
Oqsil yetishmovchiligi (ovqatda oqsillar miqdorining kam bolishi yoki chala, biologik 
qimmatga  ega  bo`lmagan  oqsillarni  iste‘mal  qilish)  oqsillarni  o
‘
zlashtira  olmaslik  — 
manfiy  azot  muvozanatiga  olib  keladi.  Yog
‘
  va  uglevodlaml  yetarli  miqdorda  istemol 
qilish  organizmni  azot  yo
‘
qotishdan  saqlab  qolmaydi,  ammo  uglevodlarga  boy  ovqat 
qabul qilish yo
‘
qotilayotgan azot miqdorini 3—3,5 baravar kamaytiradi. 
Oqsilsiz ovqat qabul qilish bir kechayu kunduzda kamida tananing 1 kg vazni 0,028 
xisobida olganda — 0,075 g azot yo
‘
qotishga olib keladi. 
Surunkali  oqsil  yetishmovchiligi  awalo  organizmning  yuqumli  kasalliklarga  qarshi 
chidamliligini  susaytiradi.  Bundan  tashqari,  endokrin  bezlar  faaliyati  buziladi. 
Gipofizning oldingi bo‗lagidan gormon ishlab chiqarish, buyак usti bezlaridan adrenalin 
ajralishi kamayadi, markaziy nerv tizimi faoliyatlari shikastlanadi. 
 
OVQAT OQSILLARNNING AMINOKISLOTALAR TARKIBI. 
OQSILLARNING BIOLOGIK QIYMATI 
Organizmda  oqsillarning  me‘yorda  almashfnuvi  va  sintezlanish  uchun  ovqat  bilan 
turli xildagi aminokislotalar tushib turishi shart. Oziq moddalar tarkibidagi oqsillar 20 ta 
aminokislotadan  tuzilgan.  Bulardan  12  tasi  organizmda  boshqa  aminokislotalardan 
sintezlanadi  va  almashtirsa  bo`ladigan  aminokislotalarni  tashkil  qiladi,  8ta 
aminokislotalar  organizmda  sintezlamnaydi,  ovqat  bilan  tayyor  holda  qabul  qilinishi 
kerak,  shuning  uchun  ular  almashtirib  bo`lmaydigan  aminokislotalar  deyiladi. 
Almashtirib  bo`lmaydigan  aminokislotalardan  birortasi  ovqatda  bo‗lmasa  yoki  yetarli 
bolmasa, organizmda oqsil sintezi jiddiy buziladi, manfiy azot muvozanati ro
`
y beradi. 
Odam  uchun  almashtirib  bo‗lmaydigan  aminokislotalarga  kesin  izoleysin,  valin, 
metionin, lizin, treonin, fenilalanin va triptofan kiradi. 
Oqsillaming aminokislotalar tarkibi har xil bo`lganidan organizmning sintetik ehtiyoji 
uchun  oqsillardan  foydalanish  imkoniyati  ham  har  xil.  Shu  munosabat  bilan  ovqat 
oqsillarining  biologik  qiymati  degan,  tushuncha  joriy  qilingan,  Aminokislotalar  tarkibi 
bilan  odam  oqsillariga  yaqin  oqsillardan  organizmning  o
‘
ziga  xos  oqsillami  sintezlashi 
oson  va  samarali  bo`ladi.  Odam  uchun  bunday  oqsillarni  biologik  qimmati  katta. 
Shuning uchun ular toia qimmatli oqsillar deyiladi. Toia qimmatli oqsillar go
‘
sht
?
 tuxum, 
baliq sut oqsillari. 
Almashtirib  bo‗hmydigan  aminokislotalarda  bittasi  yoki  bir  nechtasi  qaysi  oqsilda 
kam  bo"Isa  u  chala  qimmatli  oqsil  hisoblanadi  Sunday  oqsil  organizmning  oqsilga 
ehtiyojini ta‘minlay olmaydi 
Chala  qimmatli  oqsiMarga  jelatina.  zein  (makkajo‗xori  oqsili)  gliadin  (  bug'doy 
oqsili), gordein (arpa oqsili) kiradi 
Oqsilga bo`lgan ehtiyoj odamning yoshi jinsi, kasbi, turar joyining iqlimi va boshqa 
omillarga bog`liq boladi. 
Sobiq SSSR va chet eilarda o
‘
tkazilgan tadqiqotlar katta odam kuniga 55—60 g oqsil 
iste‘mol  qilganda  organizmida  azot  muvozanati  saqlanishi  mumkinligini  ko'rsatdi.  Shu 
miqdorda oqsil iste‘mol qilishni Jahon sogliqni saqlash tashkiloti (VOZ) mutaxassislari 
xavfsiz  miqdor,  deb  hisoblashadi.  Ammo,  stress  (iztirob  chekish)  holatida,  bemorda, 
og‗ir  jismoniy  ish  bajarganda  oqsilga  bo`lgan  talab  ortib,  55—60  g  oqsil  ham 
organizmning  ehtiyojini  tola  qondira  olmasligi  mumkin.  Shuning  uchun  oqsilning  eng 

---

 
 
212 
 
ma‘qul  miqdori  kuniga  kamida  85—90  g  bolishi  kerak.  Bunda  katta  yoshli  odam 
organizmining oqsilga bo`lgan o
‘
rtacha ehtiyoji 90—100 g, deb belgilangan edi. Iste‘mol 
qilinadigan oqsillarning 30% ini hayvon oqsillari tashkil qilish  kerak. 
 
OQSILLAR ALMASfflNUVWING BOSHQARILISHI 
Oqsillar almashinuvini bir guruh gormonlar amalga oshiradi. 
Gipofizning  somatotrop  garment  organizmning  o‗sish  vaqtida  a
?
zo  va  to'qimalar 
massasining ko'payishini ta‘minlaydi. Katta odamlarda u oqsil sintezini ta‘minlaydi. Bu 
gormon  ta‘sirida  aminokislotalar  uchun  hujayralar  membranasining  olkazuvchanigi 
oshadi, to
‘
qimalardagi proteolitik fermentlar — katepsinlarning faolligi kamayadi. 
Qalqonsimon  bez  gormonlari  —  tiroksin  va  triyodtironin  oqsillar  almashinuviga 
jiddiv  ta‘sir  ko‗rsatadi.  Malum  konsentratsiyada  bu  gormonlar  oqsil  sintezini  faollab, 
a‘zolarning  o
‘
sishi,  rivojlanishini  ta‘minlaydi  Buyrak  usti  bezi  gormonlari  — 
glyukokortikoidlar  to'qimalarda  oqsil  parchalanishini  tezlashtiradi.  Jigarda  esa  bu 
gormonlar oqsil sintezini kuchaytiradi. 
 
YOG‗LAR ALMASHINUVI 
Yog
‘
  va  lipoidlar  (yog‘simon  moddalar  —  fosfatidlar,sterindar,  serebrozidlar  va 
boshqalar)  o
‘
zlarining  fizikaviy-  kimvoviy  xossalari  asosida  bir  guruhni  tashkil  qiladi, 
ular  suvda  erimaydi,  ammo  organik  erituvchilarda  eriydi  (efir,  spirt,  benzol  va 
boshqalarda).  Bu  moddalar  plastik  material  va  energiya  manbai  sifatida  almashinuvda 
katta ahamiyatga ega. 
Lipidlarning  plastik  roh  ularning  hujayra  membranasining  tarkibida  ekanligida, 
Membranalarning  ko
‘
pgina  xossalari  lipidlarga  bog`liq.  Yog  larning  energetik  roli  juda 
katta.  1  t  yog`  oksidlanganda  ajraladigan  energiya  miqdori  1  g,  uglevod  yoki  1  g  oqsil 
oksidlanganda ajraladigan energiya miqdoridan 2 haravar ko
‘
p- 
Hayvonlarning  organizmnda  uchraydigan  yoglar  palmitin,  stearin,  olein  va  boshqa 
yog‘ kislotalarning uchglitseridlaridir. 
Organizmdagi yog‘ning ko
‘
p qismi yog‘ to'qimasida boladi. Hujayra tuzilmalarnning 
tarkibida ham ozroq yog` bor. 
Odam organizmidagj yoglarning umumiy miqdori keng miqyosda o‗zgarib turadi va 
o
‘
rta hisobda gavda massasining 10-20% ini tashkil etadi, patologik semirishda esa 50% 
gacha  yetishi  mumkin.  Ovqat  bilan  iste‘mol  qflingan  yog
‘
  ingichka  ichakda  yog‘ 
kisiotalariga va glitseringa parchalanadi. Ichakning epitelial hujayralarida so'rilgan  yog` 
kislotalari va glitserindan neytral yog` qayta sintezlanadi. Uning zarrachalari oqsil va 
fosfolipid,  xolesterindan  tuzilgan  juda  yupqa  qobiq  bilan  qoplanib,  xilomikronlar 
shaklida limfa orqali qonga tushadi. Qondagi yog
‘
 to
‘
qimalarda asosan energiya manbayi 
sifatida  sarflanadi.  Yog
‘
  almashinuvi  ayniqsa  uglevodalar  almashinuviga  bog‘liq. 
Ugdevodlarni  ko
‘
p  istemol  qilish  ularning  yog
‘
ga  aylanishiga  va  semirib  ketishga  olib 
keladi. 
Neytral yoglar bir-biridan tarkibidagi yog
‘
 kislotalar bilan farq qiladi. 
Asosan  to
‘
ymgan  yog
‘
  kislotalarga  ega  bo`lgan  uchglitseridiamin  —  hayvon 
yoglarining  —  erish  harorati  nisbatan  yuqori, xona  haroratida  ular  qattiq  holda  bo`ladi. 
Suyuq yoglarda (o
‘
simlik moylarida) to
‘
yinmagan kislotalar bor. Bu kislotalar, chunonchi 
linol,  linolen  va  araxidon  kislotalar  almashtirib  bolmaydigan  ovqat  omillarga  kiradi  va 
tayyor  holda  iste‘mol  qilinishlari  zarur.  Shuning  uchun  ular  vitamin  F  ham  deyiladi. 
Yoglarda  vitamin  A,  E,  D.  К  lar  eriydi,  yoglar  bu  vitaminlarning  o
‘
zlashtirilishini 

---

 
 
213 
 
osonlashtiradi.  Yoglar  bilan  organizmga  bir  qator  biologak  qimmati  yuqori  moddalar, 
masalan,  fosfatidlar,  to
‘
yinmagan  yog
‘
  kislotalari  sterinlar,  tokoferollar  va  boshqalar 
tushadi.  Bu  moddalarning  fiziologik  ahamiyati  juda  katta.  Ular  hujayra  tuzilishlari 
tarkibiga,  jumladan  hujayra  membranalari,  yadro  moddasi  va  protoplazma  tarkibiga 
kiradi.  Nerv  to'qimasi  ayniqsa  fosfatidlarga  boy.  Sterinlarning,  xususan  xolesterinning 
fiziologik ahamiyati g‘oyatda muhim. Buyrak usti bezining po‗stloq qavati gormonlari, 
jinsiy  gormonlar,  o
‘
t  kislotalari  xolesterindan  hosil  bo`ladi.  Vitamin  P  ham  sterinlarga 
kiradi. Yoglar ovqat ta‘mini yaxshilab, sifatli qiladi. 
Yoglar tarkida va, yogli masalliqlarda almashtirib bo'lmaydigan omillar bor, Shuning 
uchun  ovqatda  yog
‘
  yetarli  bo`lmasa,  jigarda,  buyraklarda,  miyada  degenerativ 
o
‘
zgarishlar ro
‘
y beradi, MNT faoliyati buziladi, immunitet pasayadi hayvonlarning umri 
qisqaradi. 
Hozirgi  vaqtda  kundalik  ovqat  tarkibidagi  yog
‘
larning  eng  kam  miqdori  ovqatdagi 
umumiy  kaloriyaning  10%  idan  kam  bo`lmasligi  kerak,  degan  fikr  bor.  Katta  yoshli 
odamning yoglarga bo`lgan o
‘
rtacha kundalik ehtiyoji 80—100 g. Shu jumladan o
‘
simlik 
yog
‘
lari 25-30 g va to'yinmagan yog
‘
 kislotalar miqdori 3-6 g bo`lishi kerak. 
Xolestsrin 1 g, fosfolipidlar 5 g |bolsa kifoya. 
Kundalik  energiya  ehtiyojining  33%-yoglar  hisobiga  qondirilshi  kerak.  Yoglarga 
bo`lgan  talab  iqlimga  qarab  o'zgaradi.  Shimoliv  iqlim  hududlarida  ovqat  tarkibidagi 
yog
‘
lar  energiyaga  bo`lgan  ehtiyojning  38—40%  ni,  o
‘
rta  hududlarda  33%,  janubiy 
hududlarda esa 27—28% bo`lishi maqsadga muvofiqdir.